Burimet historike që flasin për
fillimet e principatës së Arbërisë
janë shumë të pakta dhe të errëta.
Megjithatë, këto dëshmojnë se
në dhjetëvjeçarin e fundit të
shek. XII në Arbëri kishte një sundimtar
vendës me emrin arbëresh, Progon (1190-1199).
Ky përmendet si "arhond" (sundimtar).
Nuk dihet gjë mbi sundimin a tij. Dihet vetem
se kishte dy djem, Gjinin dhe Dhimitrin. Mendohet
se qëndra e tij ishte Kruja. e cila ishte njëkohësisht
seli e peshkopatës së Arbërisë.
Në këtë kohë kjo peshkopatë
ndodhej nën vartësinë e kishës
së Lindjes.
Pas vdekjes së Progonit (1199) sundimin në
Arbëri e trashëgoi biri i tij, Gjini. Gjatë
sundimit të Gjinit (1199-1208) Principata e Arbërisë
u ndodh përballë ngjarjesh të rëndësishme
ndërkombëtare. Në vitin 1204, me nxitjen
e papës Inocent i III, u organizua një kryqëzatë
e re, kryqëzata e katërt, e cila me ndërhyrjen
e Republikës së Venedikut dhe të perandorit
të Gjermanisë Henrikut të VI, në
vend që të drejtohej kundër turqve
për çlirimin e të ashtuquajturave
"vende të shenjta" u drejtua kundër
Kostandinopojës për të përmbysur
Perandorinë Bizantine dhe per ta pjestuar atë
midis feudalëve të perëndimit. Me shembjen
e Bizantit, Republika e Venedikut synonte të
vinte dorë mbi teritoret e pasura bregdetare
të perandorisë dhe të siguronte vendet
kyç të tregëtisë së Evropës
me Lindjen. E lodhur nga luftat e jashtme e të
brendëshme, Perandoria, Bizantine nuk mundi t'i
bënte dot ballë invazionit të kryqtarëve,
të cilët më 1204 pushtuan Kostandinopojën.
Nga ky invazion perandoria u shemb. Mbi gërmadhat
e saj lindën një mori shtetesh e zotërimesh
feudale të mëdha e të vogla. Me disa
nga këto zotërime kryqtarët frëngj
ngritën një shtet të ri me emrin Perandoria
Latine e Lindjes; ndërsa në Azinë e
Vogël, në një pjesë të krahinave
të Bizantit që mbetën të papushtuara,
feudalët bizantinë ngritën shtetin
që e quajt Perandoria Greke e Nikesë.
Sundimi bizantin u përmbys gjithashtu edhe
në pjesën perëndimore të Gadishullit
Ballkanik. Në jug të Arbërisë
u formua Despotati i Epirit. Në lindje Mbretëria
Bullgare, në veri dhe në verilindje e Arbërisë
dhe Mbretëria e Rashës u çliruan
nga i presioni bizantin. Në perëndim të
Arbërisë, Republika e Venedikut, e cila
në ndarjen e plaçkës mori pjesën
më të pasur të trashëgimit bizantin,
pushtoi me 1205 qytetin e Durrësit dhe të
krijoi Dukatin e Durrësit që do të
zinte vendin e themës së vjetër bizantine.
Në jug të ketij dukati Venediku pushtoi
VIorën, Kaninën, Jerikonë dhe Korfuzin.
Në kufijtë që do të përfshinte
Dukati i Durrësit bënte pjesë edhe
Principata e Arbërisë. Të ndodhur përballë
këtij rreziku, sundimtarët arbëreshë
u lidhën me despotin e Epirit dhe me Mbretërinë
e Rashës, të kërcënuar edhe këta
nga synimet e Venedikut. Këto aleanca u sanksionuan
me anë martesash. Despoti i Epirit, Mihal. Engjëll
Komneni. u martua me një vajzë fisnike arbëreshe
nga Durrësi. Nga ana tjetër, vëllai
i Gjinit, Dhimitri, u martua me Koninen, bijën
e Stefan Nemanjës, mbretit të parë
të Serbisë.
Vendin e Gjinit që vdiq rreth vitit 1208, e
zuri i vëllai Dhimitri. Kalimi i sundimit në
formë trashëgimie tregon jo vetëm forcimin
e pozitave të tyre politike në Arbëri
por edhe lindjen e një dinastie arbëreshe.
Dhimitri e quante vehten "arhond i madh>
(magrnus arhon) domethënë kryezot, princ
i Arbërisë. Dhimitri ka përdorur edhe
titullin "panhipeisevast", të cilin
e mbanin vetëm mbretërit, princët dhe
dukët që kishin lidhje familjare me perandorët
bizantine. Këtë titull Dhimitri e fitoi
me anën e gruas së tij që ishte Mbesa
e perandorit bizantin, Aleksit të III Engjëlli.
Ai u njoh si kryezot i Arbërisë edhe nga
papa Inocenti i III i cili në një letër
që i drejtonte më 1208 e quante atë
"burrë fisnik, princ i arbëreshëve"
(nobili viro Dernetrio Arbanensi principi). Një
vit më vonë po ky papë e quante "gjykatës
i arbëreshëve" (judex), titull që
kishte kuptimin e sundimtarit.
Dhimitri, si kryezoti i Arbërisë, qëndronte
në majën e hierarkisë feudale arbëreshe.
Por ai ishte i detyruar të merrte në veprimet
e veta edhe pëlqimin e bujarëve vartës.
të cilët i quante, sipas zakonit feudal
"njerëzit, e mi" (homines inei).
Si në kohën e paraardhësve të
tij ashtu dhe gjatë sundimit të Dhimitrit,
kufijtë e principatës nuk përfshinin
të gjitha vendet e banuara prej arbëresheve.
Ata përputheshin pak a shumë me kufijtë
gjeografike që kìshte Arbëria në
shek. XII.
Kur sundimi i Arbërisë kaloi në duartë
e Dhimitrit konflikti me Venedikun shpërtheu
haptazi. Për të forcuar pozitat e veta ai
i u drejtua papës, i cili ishte prishur me Republikën
e Venedikut, dhe për të siguruar ndihmën
e tij i premtoi se bashkë me peshkopatën
e Arbërisë, do të bëheshin katolikë.
Për të njëjtin qëllim Principata
e Arbërisë lidhi miqësi dhe marrëveshje
tregtare me republikën dalmatine të Raguzës.
Dhimitri i forcoi gjithashtu lidhjet edhe me Despotatin
e Epirit. Por më 1209 ai e ndjeu vehten të
fortë dhe nuk pati më nevojën e papës.
Bile pushtoi disa prona të peshkopatës se
Durrësit që ndodheshin brenda kufijve të
shtetit të Arbërisë. Papa urdhëroi
të merreshin masa të rrepta kundër
tij, por Dhimitri u bëri ballë këtyre
kërcënimeve.
Lidhjet e Dhimitrit me Despotatin e Epirit dhe Republikën
e Raguzës e shqetësuan Venedikun, i cili
nxiti në luftë kundër Arbërisë
sundimtarin e Zetës, Gjergjin, që ishte
fqinji i Arbërisë në Drin, por kjo
nuk e tronditi Dhimitrin.
Principata e Arbërisë pati marrëdhënie
të mira politike e tregëtare me Raguzën.
Këtë na e dëshmon marrëveshja
e lidhur midis këtyre dy vendeve, e para marrëveshje
ndërkombëtare që njohim, e dalë
nga kancelaria e principatës së Arbërisë.
Prej marrëveshjes është ruajtur vetëm
pjesa që përmban detyrimet e palës
arbëreshe. Dokumenti është nënshkruar
nga arhondi i madh Dhimitri dhe 14 bujarë të
tjerë arbëreshë, është shkruar
latinisht dhe nuk ka datë. Sipas marrëveshjes
Dhimitri merrte përsipër të ruante
paqen me Raguzën, të zhvillonte tregëti
me të dhe të mbronte të drejtat e tregëtarëve
raguzanë brenda kufijve të Principatës
së Arbërisë. Në tekstin e marrëveshjes
thuhet:
"Unë, Dhimitri, me hir të Zotit panhypersevast
dhe arhond i madh, betohem mbi të katër
ungjijt e shenjtë të perëndisë
se pa mashtrim dhe pa qëllim të keq do të
kem paqe të sigurtë me qytetin e Raguzës
dhe me gjithë njerëzit raguzanë dhe
do ta ruaj përherë (paqen) sa të kem
jetë dhe sa të jem gjallë në mënyrë
që raguzanët të kalojnë shëndoshë
e të sigurtë nëpër të gjithë
tokë time pa taksë doganore, të lirë
e të sigurtë në të gjitha të
drejtat e tyre qoftë për tokë qoftë
për det. Dhe sikundër unë po betohem
për këtë dhe po e përforcoj, ashtu
urdhëroj të gjithë njerëzit e
mi që të betohen për këtë
dhe t'i mbahen me besnikëri për të
gjitha ditët e jetës së tyre".
Presioni i Venedikut mbi principaten e Arbërisë
u largua më 1913 kur Despotati i Epirit, duke
shfrytëzuar kryengritjen më 2 e fisnikëve
që shpertheu në Durrës, pushtoi krejt
dukatin dhe u shtri, pak më vonë, deri në
Shkodër. Por me këtë shtrirje presioni
venedikas u zëvendësua me presionin e despotëve
të Epirit.
Dhimitri, vdiq rreth vitit 1216, pa lënë,
siç duket, trashëgimtar. E veja e tij,
Komnena, që mbante të drejtën e trashëgimisë,
u martua me një bujar arbëresh, Grigor Kamonën,
i cili zuri vendin e Dhimitrit si sundimtar i Arbërisë.
Ndërkohë, Despotati i Epirit i forcuar arriti
të fuste nën vartësine e vet Principatën
e Arbërisë. Grigor Kamona u detyrua ta njihte
vehten vasal të despotit.
Për mjaft kohë mungojnë burimet historike
për fatet e mëtejëshme të principates
së Arbërisë. Gjatë viteve 1216-1253
Arbëria u shkel disa hërë nga Despotati
i Epirit, Perandoria Bizantine e Nikes dhe Mbretëria
Bullgare që ishin në luftë me njëra
tjetrën.
