Me lulëzimin që arritën
qytetet e Shqipërisë u krijuan kushte të
favorëshme për zhvillimin e arsimit dhe
të artit. Shkollat që u ngritën në
Shqipëri në këta shekuj qenë nën
vartësinë e institucioneve kishtare orthodokse
e katolike, që kultivonin greqishten e latinishten.
Veç kësaj, duke qenë në duart
e priftërijve dhe murgjëve, programi arsimor
i këtyre shkollave mbështetej kryesisht
në lëndë fetare dhe në ideologjinë
kishtare që ishte bërë mbrojtësja
e rendit feudal. Gjatë ketyre shekujve, si gjuhë
të administratës dhe të kishës,
vazhduan të përdoreshin, sipas rrethanave
politike, gjuhët latinishte e greqishte dhe në
një masë më të vogël, sidomos
gjatë sundimit të shtetit serb, edhe gjuha
sllavishte. Si gjuhë shkrimi ato u përdorën
edhe nga feudalët shqiptarë. Disa nga këta,
si p.sh. Muzakët, përdornin në korespondencën
e tyre greqishten, kurse Balshët latinishten
e sllavishten. Topiajt e Kastriotët kanë
përdorur në korespondencën e tyre të
tria këto gjuhë.
Gjuha shqipe në këtë kohë, si
gjuhë e të shkruarit, nuk ishte akoma në
gjendje t'i bënte ballë sidomos shkrimit
greqisht e latinisht, dy gjuhë me rëndësi
ndërkombëtare, me letërsi të lashtë
e të pasur, gjuhë të cilat kishin mbështetjen
e administratës shtetërore dhe të institucioneve
kishtare më të fuqishme të mesjetës.
Por si gjuhë të përditëshme masa
e popullit shqiptar, bujaria feudale arbëreshe
dhe kleri vendës përdorte gjithnjë
gjuhën shqipe. Masat popullore jo vetëm
e ruajtën, por edhe e pasuruan më tepër
gjatë këtyre shekujve krijimtarinë
e tyre folklorike. Disa nga prodhimet e kësaj
krijimtarie ne i njohim nga burime të tërthorta.
Këngët epike dhe legjendat që i ruajnë
arbereshët e Italisë, të larguar nga
Shqipëria qysh në shek. XV, të cilat
me pak ndryshime i gjejmë edhe te fshatarët
e malsorët e vendit tonë, dëshmojnë
se ato kanë qenë thurur nga rapsodët
shqiptarë përpara shek. XV. Të tilla
legjenda ishin për shembëll ajo e Kostandinit
të Vogël, e Doruntinës dhe Kostandinit,
kënga e Olimbisë dhe e Vllastarit, etj.
Ndërkohë, në këta shekuj, duket
se filloi edhe përdorimi i shqipes si gjuhë
shkrimi. Neve sot nuk na ka arritur ndonjë vepër
e akt i shkruar shqip para shek. XV. Me gjithatë
në burimet historike gjejmë dëshmi
për shkrimin shqip. Më 1332 kryepeshkopi
i Tivarit, Gulielm Adami, në raportin që
i drejtonte mbretit të Francës, Filipit
të VII, e njoftonte atë se "Shqiptarët,
ndonëse kanë një gjuhë më
vehte dhe ndryshe nga gjuha latine, megjithatë
në marrëdhëniet e përditëshme
e në gjithë librat e tyre përdorin
shkronjat latine". Është pikërisht
në shek. XIV që shqipja filloi të përdorej
edhe në administratë, si për shembëll
në Ulqin, ku në mbledhjet e keshillit të
madh të qytetit flitej shqip.
