Pas dështimit të ekspeditës
së Dukës së Neverës, inisiativën
për të ringjallur interesimin e papës
dhe të shteteve të tjera e mori kalorësi
boshnjak Bertuçi. Qysh nga viti 1595 ky ishte
në kontakt me krerët shqiptarë dhe
me premtimet që u bënte këtyre për
ndihma ushtarake, përkrahje politike dhe shpërblime
të mëdha kishte siguruar deri diku simpatinë
e tyre. Në oborret evropiane Bertuçi e
paraqiste vehten si udhëheqës të një
ushtrie kryengritesish prej 30 mijë shqiptarësh
dhe 50 mijë boshnjakësh. Ai kishte hartuar
disa projekte për çlirimin e krejt Ballkanit
me të cilat u kërkonte shteteve evropiane
ndihma armësh dhe kuadrosh ushtarake. Pasi kishin
dështuar përpjekjet pranë Selisë
së Shenjtë Romake, projektin e vet Bertuçi
ia paraqiti mbretit të Spanjës.
Në të njëjtën kohe edhe Pjetër
Budi përpiqej më 1618 në Romë
që të siguronte për shqiptarët
ndihma armësh dhe kuadrosh ushtarake evropiane.
Por përpjekjet e tij nuk kishin dhënë
ndonjë fryt. Më 1621, kur ndodhej në
Romë dhe përgatitej të nisej për
në Shqipëri, Pjetër Budi me një
relacion të hollësishëm drejtuar kardinalit
Gocadino, përkrahte projektin e kalorsit Bertuçi
dhe kërkonte vënjen e tij në jetë.
Relacioni i Budit është një dokumemt
i rëndësishëm i shekullit XVII. Përveç
lajmeve ekonomike, shoqërore dhe gjeografike
mbi Shqipërine, ai na jep një pasqyrë
mbi gjëndjen politike të popullit shqiptar
pas 50 vjet kryengritjesh të vazhdueshme. Në
relacion del qartë se ekspeditat e tërbuara
të turqëve, mos pranimi i shteteve evropiane
për të ndihmuar kryengritësit shqiptarë
dhe dështimet e kryengritjeve të shumta
që kishin ndodhur pas vitit 1571, nuk ua kishin
thyer vullnetin dhe vendosmërinë shqiptarëve
për të vazhduar luftën kundër
sundimtarëve turq. Me 1621, rreth 30 mijë
shqiptarë ishin gati të rrëmbenin armët
kundër turqëve sapo të zbarkonte në
Shqipëri ndonjë ekspeditë evropiane.
Popullsia e krishterë, raportonte Pjetër
Budi, do të luftonte krahas popullsisë myslimane
me të cilën ishin në marrëveshje.
Veç kësaj, edhe mjaft veta nga paria myslimane
ishin gati të merrnin pjesë në kryengritje
pasi edhe për këta pesha e sundimit të
sulltanit ishte bërë e padurueshme. Në
sajë të marrëveshjes me ushtarët
shqiptarë që shërbenin në ushtrinë
turke, kalatë e vendit do të binin menjëherë
dhe pa luftë në duart e kryengritësve
shqiptarë. Shqiptarët, shkruante Budi, nuk
kanë nevojë për asgjë tjetër,
"veçse për një princ që
t'u ndihmojë me njerez, veçanërisht
me njerëz për komandë dhe me municione,
sepse janë mjaft ata vetë, për t'i
qëndruar armikut turk me forcat e veta".
Dhe koha më e përshtatshme për një
ekspeditë ishte pikërisht viti 1621, theksonte
Budi, "sepse vendi ishte pa ushtri turke, me
qenë se të gjithë kishin shkuar në
luftë kundër polakëve. Dhe, po të
bëhej kjo ekspeditë, vazhdonte Budi, u jepet
zemër polakëve dhe vete perandorit, i cili
edhe ky do t'i drejtome armët kundër turqve...
".
As projekti i Bertuçit, as relacioni i Budit
nuk e bindën papën dhe shtetet e tjera evropiane
t'u përgjigjeshin thirrjeve të kuvendeve
shqiptare. Refuzimet e vazhdueshme të të
huajve dhe, më keq, shkeljet e premtimeve që
bënin e shtuan mosbesimin e shqiptarëve
ndaj tyre. Në fillim të vitit 1622, Budi,
me t'u kthyer në Shqipëri, mblodhi në
një kuvend të posaçëm klerin
katolik të tri dioqezave (Zadrimës, Shkodrës
dhe Lezhës) të cilët i bindi të
betoheshin që të mos pranonin asnjë
peshkop të huaj në këto dioqeza dhe,
në qoftë se do të dërgohej ndonjë
i tillë, të nxirrnin preteksin se këta
nuk e njihnin as gjuhën e as zakonet e vendit.
Arsyeja ishte se këto peshkopë qenë
të pa dëshirueshëmnë Shqipëri,
pasi vepronin në dobi të shteteve të
huaj. Pas dhjetë muajsh, Pjetër Budi, gjatë
udhëtimit për në Malësinë
e Madhe, u mbyt nga armiqtë e tij kur po kalonte
lumin Drin.
Mungesa e armëve dhe e përkrahjes politike
sollën rënjen e hovit të kryengritjeve
të armatosura në Shqipëri dhe në
Ballkan. Në fakt, për 25 vjet me radhë
(1613-1638), kronikat nuk bëjnë fjalë
për kryengritje në Shqipëri dhe për
një kohe edhe më të gjatë në
vendet fqinje.
Gjatë kësaj kohe në Evropë ishin
përhapur lajme gati legjendare mbi trimërinë
dhe gadshmërine e shqiptarëve për të
luftuar kundër turqve. Si dhe më parë,
një varg personalitetesh të huaja, midis
të cilëve dhe disa aventurierë, vazhdonin
t'u paraqisnin oborreve evropiane "projekte"
të hollësishme, me anën e të cilave
merrnin përsipër po t'u jepeshin ndihmat
e kërkuara, t'i dëbonin turqit nga Shqipëria
dhe Ballkani. Por edhe këto projekte, megjithëse
ngjallën për disa kohë interesimin
e shteteve evropiane, nuk dhanë asnjë rezultat.
