Në kushtet e sundimit otoman ngritjeve
të vazhdueshme të shqiptarëve kundër
tij, përpjekjet për të shpëtuar
besimin e krishterë kishin edhe për klerin
e ndërgjegjshëm, jo vetëm një
kuptim fetar por edhe patriotik. Duke mbrojtur fenë
e krishterë kundër islamizmit, ata synonin
të largonin rrezikun e asimilimit të shqiptarëve
nga turqit osmanllij.
Qysh në mezin e shek. XVI, prifti katolik,
Dom Gjon Buzuku, duke parë nivelin shumë
të ulët teologjik të kolegëve
të tij, botoi më 1555 një "Meshar"
shqip me pjesë të përkthyera nga ungjilli,
rituali dhe liturgjia. Me këtë botim ai
kërkonte t'u vinte në ndihmë priftërijve
të cilët nuk e njihnin gjuhën latinisht.
Në fund të "Mesharit", gjindet
një pasthënie, në të cilën
autori thotë se iu përvesh botimit të
kësaj vepre, i shtyrë nga dashuria për
popullin e vet, pasi në gjuhën shqipe nuk
kishte libra fetare. Por inisiativa e Buzukut për
mjaft kohë nuk u pasua nga priftërijtë
e tjerë. Niveli kultural i klerit në Shqipëri
vinte duke u ulur vazhdimisht dhe numri i tyre duke
u pakësuar përherë e më tepër.
Gati gjysmë shekulli më vonë, Lekë
Matrënga (1560-1619), nga Hora e Arbëreshëve
të Siçilisë, një nga nxënësit
e parë të Kolegjit të Shën-Athanasit
të Romës, përktheu dhe botoi më
1592, katekizmin "E msuamë e krishterë",
që kishte për qëllim të ruante
midis arbëreshëve ritin oriental nga presioni
i kishës katolike. Në veprën e vet
Matrënga botoi dhe një poezi, poezia më
e vjetër shqipe që ne njohim. Eshtë
një vjershë me 8 vargje, me të cilën
autori i fton besnikët të venë përherë
në kishë.
Në të njëjtën kohë filluan
të vinin edhe në Shqipëri misionarët
katolikë sidomos nxënësit e kolegjit
të Loretos të cilët organizuan shkolla
fillore pranë kuvëndeve dhe famullive të
tyre. Këtyre shkollave ua kushtoi veprimtarinë
e vet letrare Pjetër Budi (1566-1622) nga Guribardhë
(Mat). Ai përktheu dhe botoi më 1618, "Doktrinën
e Krishterë" dhe më 1621 në një
vëllim të përbashkët "Pasqyrën
e të rrëfyemit" dhe "Ritualin
roman", që të tria vepra me përmbajtje
doktrinore e rituale katolike. Në veprën
e vet Budi botoi edhe një numër të
madh poezish, të gjitha me frymë fetare
dhe ku bëhet përpjekja për t'i paraqitur
ato në formë artistike, Disa nga këto
vjersha janë shkruar nga një koleg i tij,
At Pal Hasi.
Me gjithë këto, niveli kultural i klerit
katolik në këtë kohë kur fushata
e islamizimit po korrte suksese ishte gjithnjë
në një shkallë të vajtueshme,
sikurse shpreheshin të gjithë vizitatorët
apostolikë që dërgonte Roma gati për
çdo vit në Shqipëri. Qysh nga viti
1620 drejtimin e propagandës fetare e politike
të Vatikanit në vendet e lindjes e mori
institucioni i ri i fuqishëm i krijuar po atë
vit me emrin "De Propoganda Fide" (Për
përhapjen e Fesë) me qendër në
Romë. Instituti i ri ngriti herë pas herë
për kuadrot shqiptare edhe shkolla të tjera,
"Kolegjin ilirik" të Fermos (1633),
nën drejtimin e misionarëeve jezuitë.
"Shkollën e Montorios" në Romë
nën drejtimin e misionarëve françeskanë,
dhe dy shkolla për nxënësit klerikë
të ritit unit nën drejtimin e bazilianëve,
njërën në Grotaferrata afër Romës,
tjetrën në Mexojuso, në një koloni
të arbërëshëve të Siçilisë.
Disa nxënës klerikë që kryenin
këto kolegje ndiqnin pastaj studimet e larta
në "Kolegjin urban të Propagandës"
ose në fakultetet teologjike e filozofike të
universiteteve të ndryshme të Italisë.
Shumica e priftërinjve dhe e misionarëve
që kryenin këto kolegje dhe vinin në
Shqipëri e ushtronin veprimtarinë e tyre
vetëm si ushtarë të bindur të
Propaganda Fides pa marrë parasysh interesat
e shqiptarëve. Por në radhët e tyre
kishte edhe priftërinj të cilët e ndjenin
vehten të lidhur me fatet e popullit të
tyre, duke rënë kështu në konflikt
me misionarët e huaj. Këto konflikte merrnin
shpesh herë trajta të acaruara dhe përfundonin
nga ndonjëherë me atentate të fshehta.
Viktimë e një atentati të tillë
i nxitur nga Venediku dhe i organizuar me sa duket
nga kleri i huaj qe edhe Pjetër Budi.
Shkollat që u ngritën në Shqipëri
nga kleri katolik qenë shumë të pakta
dhe në nivelin e shkollave fillore. Një
shkollë të tillë kishte në Kurbin
të Krujës me 1632 ku mësonin vetëm
10 nxënës klerike. Më 1634 erdhi në
Shqipëri një ekip misionarësh françeskanë
të cilët më 1638 ngritën në
fshatin Pdhanë afër lumit Mat një shkollë
fillore për fëmijtë 8-10 vjeç.
Këtë shkollë e ndoqën edhe fëmijë
nga krahinat e tjera. Një vit më vonë
më 1639, me kërkesën e banorëve
të Blinishtit (Zadrimë) franceskanët
ngritën në këtë fshat një
kuvend dhe pranë tij një shkollë të
mesme (gymnasium). Që në fillim kjo shkollë
pati më tepër se 50 nxënës. Këtu
mesimet e para zhvilloheshin në gjuhën e
vendit (lingua vernacula).
Ngritja e këtyre shkollave shkaktonte ndërhyrjen
e sundimtarëve turq. Më 1648 turqit e rrafshuan
shkollën e Pdhanës, por një vit më
vonë banorët e fshatit e rindërtuan
përsëri. Për tu shpëtuar këtyre
ndërhyrjeve, mësuesit priftërinj detyroheshin
t'i zhvillonin fshehurazi mësimet në shtëpitë
e veta ose të peshkopëve. Të tilla
shkolla kishte në vende të ndryshme, në
Janievë të Kosovës (1671), në
Velje të Mirditës (1692), brenda në
Shkodër (1699).
Për nevojat mësimore të këtyre
shkollave, vetë priftërinjtë shqiptarë
që ishin njëkohësisht edhe mësues,
përgatiten tekstet përkatëse në
shqip. Shumë prej këtyre qenë tekste
fetare, si ato që u përkthyen dhe u botuan
prej Pjetër Budit ose vepra origjinane, si ajo
me titull "Ceta e Profetëve" e shkruar
nga shkrimtari Pjetër Bogdani (1625-1689). Disa
vepra kishin krejtesisht karakter mësimor-didaktik.
Të tilla qenë për shembull "Fjalori
latinisht-shqip" i Frang Bardhit (1606-1643)
që u botua më (1606-1643) dhe u përdor
për shumë kohë prej nxënësve
shqiptarë për mësuar latinishten, "Gramatika
latinisht-shqip" që kishte përgatitur
Andrea Bogdani dorëshkrimi i së cilës
humbi gjatë ekpeditave turke të vitit 1683
si dhe disa tekste të tjera fetare fjalorë
që u përdorën në dorëshkrim
dhe humbën më vonë ose ruhen akoma
sot nëpër arkiva të ndryshme.
Kjo veprimtari vazhdoi edhe në pjesën
e parë të shek. XVIII. Në vitet e para
të këtij shekulli një rrethanë
e favorëshme u krijua për klerin katolik
të Shqipërisë kur në fronin e
papëve që Klementi XI me origjinë shqiptare.
Me nxitjen e papës u mblodh më 1703 koncili
i peshkopëve të Shqipërisëe që
njihet me emrin "Koncili i Arbënit".
Krahas vendimeve për çështje ngushtësisht
fetare, koncili mori edhe vendime për përhapjen
e letërsisë fetare në gjuhën shqipe.
Më 1711, me inisiativën e vetë Klementit
XI, në shkollën e Montorios (Romë)
u krijua edhe katedra e gjuhës shqipe. Por, me
gjithë keto vendime, veprimtaria kulturale e
klerit katolik në Shqipëri, me përjashtime
të rralla nuk vazhdoi më në gjurmët
e Budit, Bardhit e Bogdanit. Numri i besimtarëve
katolikë në Shqipëri ishte pakësuar
në një masë shumë të madhe.
Rrethi i tyre ishte kufizuar krejtësisht në
malsorët e veriut që ishin në një
gjendje shumë të prapambetur. Veç
kësaj edhe drejtimi i klerit ra pothuaj se krejtësisht
në duart e prelatëve të huaj të
cilët shikonin interesat e Propagandës Fide.
Me veprimtarinë e tyre letrare e pedagogjike
priftërinjtë shqiptare, me Buzukun, Budin.
Bardhin, Bogdanin, etj. u bënë inisiatorët
e letërsisë shqipe dhe të arësimit
shqip. Me gjithë përmbajtjen fetare ose
didaktike që kanë veprat e tyre, ato kanë
një rëndësi të posaçme
për letërsinë dhe gjuhësinë
shqipe. Qëllimi i veprave të tyre ishte,
sipas vetë autorëve, jo vetëm përforcimi
i ndërgjegjes fetare, por edhe shpëtimi
i gjuhës shqipe nga bastardimet dhe nga humbja.
Midis këtyre veprave një vlerë të
veçantë ka vepra origjinale e Pjetër
Bogdanit "Ceta e Profetëve". Në
këtë vepër autori, ndonëse trajton
çështje të filozofisë e të
teologjisë, shkëputet shpesh herë nga
tema qëndrore dhe kap disa probleme historike
dhe sidomos çështje shoqërore të
vendit. Gjuha e pastër dhe e këndëshme,
stili i rrjedhshëm dhe elegant e bëjnë
librin e P. Bogdanit jo vetëm një tekst
fetar por edhe një vepër letrare artistike.