Turqit osmanllij, ndërsa i dhanë
një goditje të rëndë jetës
kulturale të mëparëshme, nuk qenë
në gjëndje të zëvëndësonin
atë qysh në fillim me kulturën e tyre
islamike. Në shek. XV-XVI, turqit qenë,
nga pikëpamja e zhvillimit kultural, më
prapa se vendet ballkanike. Ata e paraqisnin vehten
si trashëgimtarët e kulturës islame,
por kjo kulturë qe lëvruar në gjuhët
arabishte e persishte të cilat pak turq i kuptonin.
Klasa feudale e spahijve dhe shërbyesit e fesë
myslimane që vepronin në Shqipëri dhe
që do të ishin bartësit e kulturës
islamike, në përgjithësi kishin origjinë
shqiptare dhe shumë pak i njihnin gjuhët
turqishte, arabishte e persishte. Veç kësaj,
regjimi i timarëve, nga vetë karakteri i
tij ushtarak, nuk i jepte ndonjë nxitje zhvillimit
kultural, pasi kujdesi kryesor i klasës feudale
vendëse ishte të nxirte rentën feudale
nga fshatarët. Spahijtë, të cilët
pjesën më të madhe të jetës
se tyre e kalonin në shpinë të kalit,
ishin të lidhur më tepër me veprimtarinë
luftarake që u siguronte atyre karierë politike
dhe ushtarake se sa me krijimtarinë kulturale.
Të gjitha këto sollën si pasojë
që Shqipëria gjatë shek. XVI të
zhytej në një prapambetje të theksuar
jo vetëm ekonomike, e shoqerore, por edhe kulturale.
Gjatë këtij shekulli, në Shqipëri
kishte disa shkolla shumë të pakta turqishte,
të ngritura me pasuritë e vakufuara nga
besimtarët e pasur myslimanë. Këto
qenë shkolla fetare islame, në nivelin e
shkollave fillore (meqtebe). Mësuesit hoxhallarë
të këtyre shkollave synonin t'u mësonin
nxënësve myslimane vetëm leximin e
librit të "shenjtë" të islamizmit
(kuranin) për të shërbyer nëpër
xhamitë e vendit.
Kultura islame në Shqipëri filloi të
perhapej me tepër në shek. XVII kur, me
fushaten e islamizimit u shtua numri i besimtareve
myslimane. Veçanërisht nëpër
qytete, besimtaret myslimane filluan të vakufonin
pasuri të konsiderueshme për ndërtime
xhamish dhe ngritje shkollash fillore, të cilat
nxirnin kuadro për nevojat e këtyre faltoreve.
Ne shek. XVII filluan të ngiheshin nëpër
qytete edhe shkolla të mesme fetare (medrese)
që i përgatisnin kuadro më të
larta për kultin islam. Nxënësit e
medreseve, softët, mësonin gjuhët orientale
për të kuptuar përmbajtjen e librave
të "shenjta". Njëkohësisht
ata lexonin edhe pjesë nga letërsia artistike
arabe e persiane. Në disa qytete si në Shkodër,
Berat, Prizren, Elbasan, kishte nga dy a më tepër
medrese. Në Berat, në çerekun e tretë
të shek. XVII, kishte 5 medrese. Në këtë
kohë filluan të ngriheshin shkolla fillore
edhe në disa fshatra. Të gjitha këto
shkolla mund t'i frekuentonin vetëm fëmijte
e besnikëve myslimanë. Për fëmijët
e banorëve të krishterë nuk kishte
në fillim asnjë arësim të organizuar
dhe të rregullt, as në gjuhën shqip
as në gjuhë të huaj.
Persekutimi sistematik që kishin pësuar
kishat e të dy riteve gjatë shek. XVI kishte
sjellë pakësimin në një masë
të konsiderueshme të manastireve. Nga me
tepër se 20 manastire katolike me 120 murgj që
kishte në Shqipëri në pragun e pushtimit
turk, më 1570 kishin mbetur vetëm 4 manastire
me 11 murgj. Një Një çthurje po aq
të madhe kishte pësuar edhe kisha ortodokse.
Kleri i të dy kishave nuk kishte as përgatitjen
minimale arësimore. Veç kësaj të
dy kishat e vazhduan luftën e tyre të vjetër
midis katoliçizmit dhe ortodoksisë. Shpesh
herë ato linin mënjanë rrezikun turk
dhe rifillonin luftën tradicionale për t'i
shkëputur njera-tjetrës besnikët. Gjatë
shek. XVI, Roma u tregua më aktive në fushatën
e vet kundër kishës së lindjes. Këtë
fushatë ajo e zhvilloi nën formën e
unitizmit dhe synonte që popullsitë ortodokse
të shkëputeshin prej kishës së
lindjes dhe të njihnin atësinë e kishës
së Romës pa hequr dorë nga riti kishtar
grek. Misionarët e lëvizjes unite në
Shqipëri u bënë murgjërit bazilianë.
Qysh në fillim të shek. XVI ekipe murgjërish
bazilianë erdhën nga Italia në Shqipërine
e mesme e të jugut. Me fushatën e tyre këta
korrën veçanërisht në Himarë
suksese të pjesëshme, pasi u jepnin shpresë
himariotëve se me kthimin e tyre në unite
Roma do t'i ndihmonte me armë e mjete të
tjera në luftën kundër sundimtarëve
turq. Fushata e unitizmit u zhvillua më me forcë
në shek. XVII. Patrikana e Stambollit kundërveproi
dhe e rivendosi ndikimin e vet në Shqipërine
e jugut.
Fushata e islamizimit në masë që
filloi në këtë kohë i tronditi
edhe më tepër pozitat e të dy kishave
në Shqipëri. Të dy kishat morën
masa për të mbajtur të gjallë
fenë e krishterë midis popullsive shqiptare.
Si mjet për t'i bërë ballë përhapjes
së islamizimit ato përdorën arësimin
fetar, ngritjen e shkollave për përgatitjen
e klerit vendës dhe për besimtaret e tyre.
Kishës orthodokse në Shqipëri i erdhi
në ndihmë Patrikana e Stambollit, e cila
qe njohur nga sulltanët si e vetmja përfaqësuese
e popullsive ortodokse të Perandorisë Otomane.
Por kjo nuk bënte dallim midis fesë e kombësisë.
Ajo e konsideronte vehten trashëgimtaren e perandorisë
greke-bizantine, prandaj kërkonte nga besnikët
e vet njohjen e detyrueshme të greqishtes si
gjuhë kishe dhe gjuhë publike. Me anën
e kuadrove që pregatiteshin në Malin e Shenjtë,
kjo kërkonte t'u impononte besimtarëve ortodokse
jo greke mësimin e gjuhës greqishte. Si
rrjedhim, kisha ortodokse së bashku me klerin
e saj në Shqipëri, u bënë përçuesit
e kulturës greke-kishtare. Nën drejtimin
e tyre, gjatë shek. XVII u hapën në
Shqipëri herë pas here, nëpër
qytete dhe pranë manastireve, shkolla fillore
greqishte. Edhe këtu programet mësimore
mbështeteshin mbi lëndë krejtesisht
fetare. Fondet për mbajtjen e këtyre shkollave
formoheshin me dhuratat që jepnin besnikët
e kishës si dhe nga kuotat e rregullta që
caktonin për këtë qëllim esnafët
ortodoksë të qyteteve.
Kisha katolike nga ana e vet pati ndihmën e
Papatit të Romës. Por në shek. XVI
edhe kisha e perëndimit në përgjithësi
sikurse ajo e lindjes po kalonte një krizë
të thellë. Ajo po rrezikohej nga përhapja
e protestantizmit në Evropën perëndimore
dhe e islamizmit në Evropën lindore. Për
të shpëtuar kishën dhe për të
rimëkëmbur prestigjin e autoritetin e tronditur
koncili i madh kishtar që u mblodh herë
pas here në Trento (1540-1570) vendosi të
riorganizonte administrimin kishtar dhe të ngrinte
nivelin ideologjik të klerit. Për të
përgatitur kuadro të afta, Roma, pas Koncilit
të Trentos, ngriti herë pas here në
Itali disa shkolla fetare të posaçme (kolegje)
si për klerin e vendeve të ndryshme të
botës ashtu edhe për klerin shqiptar e ballkanik.
Një nga shkollat e para ishte (Kolegji i Shën-Athanasit
që u themelua në Romë më 1572,
nën drejtimin e murgjeve bazilianë, posaçërisht
për nxënësit arbëreshë e
grekë të Italisë të kthyer në
unite. Një shkollë e veçantë
për nxënësit katolikë të
Dalmacisë u ngrit më 1580 në Loreto
me emrin "Kolegji ilirik", të cilën
e ndoqën edhe klerikë shqiptarë.
Në këto kolegje nxënësit klerikë
pajiseshin me kulturën teologjike të domosdoshme
dhe pastaj dërgoheshin në vendet e tyre
si kler i rregullt ose si misionarë për
të zhvilluar propagandën fetare e politike
në dobi të Romës dhe të aleatëve
të saj. Mësimet në këto kolegje
zhvilloheshin latinisht e italisht. Ndryshe nga kisha
e lindjes, Vatikani nuk i pengonte, përkundrazi
i lejonte kuadrot e saj që të zhvillonin
veprimtarinë fetare e politike edhe në gjuhën
e popullsive vendase, me kusht që ritualin kishtar
ta ushtronin në çdo rast latinisht. Eshtë
pikërisht nga rrethi i këtyre nxënësve
klerikë që filloi jetën e vet arësimi
shqip dhe letërsia shqipe.
