Ndonëse vetë shkrimtari
D.Agolli është shprehur se "me Arkën
e djallit, do të ndryshoj përfytyrimin e
letërsisë shqipe", për një
shumicë lexuesish kontributi më i rëndësishëm
letrar i tij në prozë është "Shkëlqimi
dhe rënia e shokut Zylo" (1973).
Kronikë e karrierës së palavdishme
të një zyrtari "në vijë",
romani është në të njëjtën
kohë pasqyrë e pozitës së mjerë
të vartësit të tij, Demkës, një
kalemxhi i stërvitur, që pak nga pak është
ndarë me talentin.
Vitet e fundit, veçanërisht pas botimit
në Francë, këtij romani i është
rikthyer vëmendja. Rreth tij është
debatuar shumë. Janë hequr paralele dhe
janë bërë analogji me vepra të
ngjashme që nuk gjetën tribunë botimi
në vende të Lindjes ish-komuniste. Me këtë
rast është përmendur, jo pa njëfarë
çudie, shkalla e lirisë së krijimtarisë
tek autorët më të talentuar në
Shqipëri. Për një gjykim më pranë
së vërtetës rreth kësaj çështjeje,
ndoshta duhej vënë në dukje fakti që
ky roman u paraqit fillimisht si pronë letrare
e së vetmes revistë humoristike të
vendit - "Hosteni" - si dhe fakti tjetër
i njohur, që e qeshura mundëson gjithçka.
Përmbysjet e mëdha fillojnë me humorin.
Kur një periudhë historike mbërrin
kohën e humorit, kjo do të thotë se
ajo ka trokitur në çastin e zbaticës.
"Ushtari i mirë Shvejk shembi lavdinë
e perandorisë", thotë Hasheku.
Për burokratët dhe servilët është
shkruajtur jo pak, por faji përgjithësisht
i është hedhur njërës palë:
ose eprorit arrogant, ose vartësit të përulur.
Kurse në romanin humoristik të D.Agollit,
Zyloja dhe Demka, shkurtime të emrave tradicionalë
"Zylyftar" dhe "Demir", ku nuk
merret vesh ku fillon "modernizimi" dhe
ku mbarojnë "përkëdhelja/ përqeshja",
e meritojnë plotësisht njëri--tjetrin.
Të dy janë shkaktarë situatash që
e bëjnë lexuesin të shkulet gazit,
por edhe të pezmatohet disi. Produkt i njëri-tjetrit,
ata janë njëherësh bashkëfajtorë
për lëngatën që e vetëvuajnë.
Për artin e humorit paraqitja e dy personazheve
në bashkëfajësi është një
zgjedhje e njohur. Mjafton të kujtojmë,
bie fjala, lidhjet midis Don Kishotit e Sanço
Pançës në veprën e mirënjohur
të Servantesit, Oliver Hardin dhe Sten Laurelin.
Edhe Zyloja me Demkën të tillë janë,
një në dy apo dy në një. Ata ushqejnë
njëri--tjetrin dhe nuk mund të ndahen. Zylo
pa Demkë dhe Demkë pa Zylo nuk mund të
ketë. Cili prej tyre është më
shumë fajtor? Kjo nuk është një
gjë që zgjidhet lehtë.
Komizmi i figurës së Zylos buron nga kontradikta
themelore e karakterit të tij: ai i jep vetes
të tjera vlera nga ato që i takojnë,
duke menduar se hierarkia shtetërore është
edhe hierarki meritash. Shoku Zylo është
një nga qindra e qindra nëpunësit e
mesëm të një aparati shtetëror
me shumë instrumente. Ai nuk është
pa merita pune, diçka ka bërë për
të mirën e saj, por këto merita në
peshoren e shoqërisë kanë rëndesë
shumë më të vogël se në mendjen
e Zylos.
Në të vërtetë Zylo Kamberi është
një figurë tragjikomike. Veprimet e tij
të bëjnë të qeshësh, po aq
sa edhe të ndiesh keqardhje. Zyloja nuk është
një burokrat poterexhi, bujëmadh, i zhurmshëm.
Arroganca e tij është e heshtur. Prepotenca
e tlj është me zë të ulët.
Veprimet e tij përherë priren nga qëllime
të mbara, por çojnë në gabime
trashanike.
Zyloja nuk është i vetëdijshëm
për sëmundjen që e mundon. Ai nuk është
një burokrat skematik, që shquhet që
atje tej. Përkundrazi, lexuesi e mbyll librin
i bindur se, po të mund të bëhej i
ndërgjegjshëm për dobësinë,
shokut Zylo ndoshta do t'i vinin mendtë dhe do
të gjente forcë për të ndrequr
veten. Prandaj ai është një figurë
fatkeqe, ku bëhen bashkë mirësia e
qëllimit me padijen, me humbjen e ndjenjës
së realitetit, të masës për të
vërtetën. Në këtë kuptim,
Zyloja i shfaqet lexuesit në një pamje sa
të rrezikshme, aq edhe për t'i qarë
hallin.
Zyloja nuk i beson faktit, por imazhit që ka
në mendje, iluzionit. Përmasa e jetës
në mënyrën e të menduarit të
tij është zëvendësuar nga idetë
format. Subjektivisht Zyloja e konsideron veten në
pararojë të shoqërisë, kurse objektivisht
e kufizon atë. Këtu ndahet edhe qëndrimi
emozional i autorit. Ai e përqesh, e satirizon,
e vë në pozitë të vështirë
personazhin e vet, por edhe i dhimbset, e justifikon
disi, madje, në një farë mënyre,
ka raste kur duket qartë se e merr në mbrojtje,
duke mos e zhveshur nga çdo vlerë. Situatat
që kalon Zyloja i jeton me seriozitetin më
të madh, kur të tjerët mezi e mbajnë
të qeshurën. Duke ngatërruar forcën
e ligjit, të kompetencës, të të
drejtave si epror, me forcën e argumentit, që
është autoriteti më i lartë, ai
i mvesh vetes atribute të pamerituara, beson
verbërisht në forcën çudibërëse
të urdhërit, të fjalës. Duke imituar
modelin që ka zgjedhur si shpresë për
"nëpunësin në ngjitje", ai
shmanget nga vetja.
Burokrat i çuditshëm, në të
shumtën e herës i dehur nga një realitet
që nuk ekziston, i mërguar nga jeta e vërtetë,
megjithatë, herë-herë Zyloja thotë
disa të vërteta lakonike dhe të befta,
që ai i quan "ese". Në këto
raste është shumë e vështirë
të përdoret për të emërtimi
burokrat. Madje thua: "sa mirë do të
ishte të mos e pushtonte ajo sëmundje e
mallkuar, ajo marramendje, ajo dehje që vjen
nga iluzionet, ai dyzim i realitetit.
Hasheku, në parathënien e romanit të
tij të njohur "Ushtari i mirë Shvejk",
thotë se kënaqësia dhe vlerësimi
më i madh për të ka qenë kur dëgjoi
një ushtar t'i drejtohej me emrin e personazhit
të tij shokut të vet., Këtë kënaqësi
duhet ta ketë ndier edhe autori i romanit "Shkëlqimi
dhe rënia e shokut Zylo". Zyloja dhe Demka
janë bërë shenjime kategorish të
shoqërisë. Edhe si burokrat, Zyloja është
i veçantë, disi kapricioz, kontradiktor,
krejt i pangjashëm me një galeri të
tërë personazhesh të këtij lloji,
që gjenden në letërsinë humoristike
apo johumoristike. Zyloja është një
burokrat me dramë, burokracia e tij nuk është
butaforike dhe estradeske. Natyra e dyfishtë,
mospërputhja ndërmjet qëllimit dhe
përfundimit, i provokon lexuesit emocione tejet
të kundërta. E rëndësishme është
se cilido që të jetë emocioni: dhimbje,
keqardhje, përqeshje, lexuesit i shkakton ndjenjën
e refuzimit ndaj pozitës së personazhit.
Zyloja dhe komisari Memo janë dy prej personazheve
që e kanë vënë autorin në
provën e skemës. Një burokrat dhe një
komisar, në një letërsi të mbushur
me burokratë dhe komisarë, ishte e vështirë
të kishin individualitetin e tyre. Nëse
D.Agolli edhe në këto dy raste e tejkalon
skemën, duke krijuar një burokrat të
vërtetë dhe një komisar të vërtetë,
kjo do të thotë se ai e ka mundur skemën.
Demka, nga ana e tij, gjlthashtu është sa
qesharak, aq edhe i mjerë. Dikur njeri me talent,
me kohë ai e ka lënë rrugës individualitetin
dhe dhuntinë e vet, për t'iu nënshtruar
"vullnetit të detyrës", një
eufemizëm për vullnetin e eprorit. Ai nuk
e ka zotësinë magjike të kundërshtimit
dhe lexuesi thotë "mirë t'i bëhet",
por prapë se prapë ndjen keqardhje për
të.
Me Demkën autori paralajmëron se njeriu
i zakonshëm mund ta shpërngulë fajin
nga vetja dhe të gjejë një alibi, por
ai që ka hyrë në botën e mediumeve
publike nuk ka alibi. Individi fiton aq liri sa meriton.
Për skllavin e bindur më e mira është
skllavëria.
Ku mund të jenë sot, pas dy dekadave jete
si personazhe ndërmjet lexuesve, Zyloja dhe Demka?
Një gjë mund të thuhet me siguri: ata
përsëri janë bashkë. Ndoshta mund
të kenë ndërruar rolet. Kjo ndodh shpesh
me çifte të tillë personazhesh. Në
romanin e njohur të Servantesit në fillim
Don Kishoti është krejt jashtë realitetit,
në botën e iluzioneve, kurse Sanço
Pança habitet me lajthitjet e të zotit.
Por në fund të romanit është Sanço
Pança që e humbet sensin e realitetit,
duke besuar se është emëruar guvernator
i një shteti, ndërsa Don Kishoti habitet
me naivitetin e shqytarit të tij.
