Duke e lexuar me kërkesat e
një estetike letrare kanonike, "Arka e djallit"
në kuptimin e plotë të fjalës
është një vepër e padisiplinuar.
Ajo dëshmon dhe një herë se personalitetet
e fuqishme të letërsisë shqipe kanë
qenë më të lirë se metoda e tyre
krijuese, sikurse edhe e kundërta: autorët
e patalentuar e kanë kufizuar edhe më shumë
veten se "parimet" e metodës.
Dritëro Agolli nisi ta shkruajë "Arkën
e djallit" në fillim të viteve '80,
kur letërsia shqipe i hidhte me shumë kujdes
hapat e vet, duke njohur rreptësinë e metodës
dhe vështirësitë "për t'ia
hedhur" asaj. Romani u përfundua në
fillim të viteve '90, kur në jetën
shqiptare hyri një kuptim tjetër i lirisë
së mendimit dhe të krijimit. Por, ndërkaq,
për autorin ishte shumë vonë t'i rikthehei
veprës për ta rishkruar (gjë që
s'përputhej as me parimet e tij krijuese), sikurse
ishte po aq e vështirë t'i paraqiste një
lexuesi të lirë një vepër të
shkruar në kushtet e kufizimeve të përgjithshme
të shoqërisë.
Një nga pyetjet më të mprehta të
gjykimit të librit "Arka e djallit"
është pikërisht ajo se ç'liri
i ofron prej viteve '80 një shkrimtar i talentuar
si Dritëro Agolli brezit të ri të lexuesve
të viteve '90, që hyri në shoqëri
me kërkesa tjetërsoj për lirinë
dhe artin, për vlerat dhe gjymtimet? Çështja
mund të shtrohet në një formë
më konkrete. Një vepër e shkruar në
ato vite, e llogaritur të kishte për horizont
të pritjes lexuesin tradicional, që realizmin
e angazhuar e vlerësonte si një shkallë
më të lartë të realizmit, si do
të pritej pas ndryshimit me themel të horizontit
të pritjes? Kjo është çështja
e lirisë krijuese. Për t'iu përgjigjur
kësaj pyetjeje është e nevoishme të
pohohet që në fillim se në romanin
"Arka e djallit" lexuesi gjen disa shkallë
të lirisë, të cilat, ndonëse nuk
kanë kufij të përcaktuar ndërmjet
tyre, megjithatë janë të dallueshme.
Kjo e bën atë një "vepër
me liri shumëkatëshe".
Shkalla e parë e lirisë së shpërfaqur
është ajo e shkrimtarit. Gjithë rruga
krijuese e D.Agollit është një zinxhir
shmangiesh nga disiplina metodologjike. Romani "Arka
e djallit" ka në qendër të veprimit
një shkrimtar: Sherif Abecenë. Detyra e
tij është të zbulojë "arkën
e diallit", një sënduk ku ruhen dorëshkrimet
e ndaluara të një autori që "ka
shkelur vljën". "Djalli" që
duhet të zbulojë shkrimtari s'ka të
bëjë me demonologjinë popullore, as
me ndonjë qenie që tundon njeriun për
të dalë nga rruga e perëndisë.
"Djalli" është romani "Shakaja
e ndaluar ose njeriu që e ndaluan të qeshë",
nje vepër e ndaluar e shkrimtarit të dënuar
Bamkë Dynjaja, jeta e të cilit është
ndërlikuar në episode të paqarta, që
mbeten enigmatike deri në fund dhe që lexuesi
duhet t'i marrë me mend si shprehje disidence.
Shkrimtari Dritëro Agolli, duke vendosur në
qendër të romanit të tij kërkimin
për të zbuluar një tabu, duke kërkuar
të ndaluarën, shfaqet me një përmasë
lirie që gjendet mbi lirinë e shoqërisë,
mbi lirinë shtetërore, mbi lirinë e
qytetarëve të zakonshëm, mbi lirinë
që ofronte metoda. Në një farë
mënyre, shkrimtari me këtë zgjedhje
merr vendimin "të ulet në karrigen
e djallit" dhe të bëhet avokat i tij,
të marrë në mbrojtje sëndukun
e drunjtë ku është ndryrë mendja
dhe krijimtaria e një shkrimtari që kërkonte
ndryshime në shoqëri.
Shkalla e dytë e lirisë shprehet nga shkrimtari
Sherif Abeceja, i cili, si personazh i librit, ndërmerr
udhëtimin për në fshatin e largët
Qershizë, me qëllim që ta shpëtojë
"arkën e djallit", romanin e ndaluar
të Bamkës. Kjo është një
shkallë më e lartë lirie, sepse, duke
qenë një alter-ego e autorit, D.Agollit,
shkrimtari Sherif Abeceja, në fund të fundit
një hije, hero romani, është më
i lirë t'i pohojë idetë e rrezikshme,
sepse një hije nuk trembet as nga doktrinat,
as nga ligjet, as nga kufizimet e një metode,
as nga nenet kushtetues të ndalimeve, as nga
gjyqi dhe dënimi. Sherif Abeceja ia merr fjalën
nga goja shkrimtarit të vërtetë, D.Agollit,
për të mos e lënë të rrezikojë
hapur, sepse ai është shtetas i një
vendi të cilit duhet t'ia zbatojë ligjet,
qofshin ato liberale apo restriktive.
Një shkallë e tretë e lirisë krijuese
gjendet në "shthurjen" e Cute Babules,
një personazh që gjithashtu shumë herë
bëhet bartës i mendimeve të autorit,
sidomos në filozofinë e tij për jetën,
për njeriun dhe botën, për atdheun
dhe planetin, për historinë dhe të
sotmen, për popullin dhe qeveritë. Cute
Babulja, në romanin "Arka e djallit",
qysh në fillim të viteve '80-të protestonte
kundër lënies së fshatarit pa bagëti,
pa një copë pronë të vogël.
Kurse autori i romanit mundi t'i nyjëtonte pa
ndërmjetësinë e personazhit të
tij këto ide një dekadë më vonë.
Cute Babulja është paraqitur në vepër
si njëfarë "sherr-budallal", që
përpiqet t'i bëjë të pranueshme
idetë e tij duke i fshehur pas një shakaje,
pas një sofizmi, pas një naiviteti. Ai ka
arritur fitoren e madhe që edhe "atje lart"
të mendojnë e të thonë: "Kështu
e ka Cutja!". Kjo është një përparësi
e madhe për të. Ai është i lirë
të pohojë mendime që as shkrimtarit
me famë botërore Sherif Abeceja nuk i shkon
në mendje t'i shprehë. Cute Babulja ka dalë
me kohë jashtë "kryqit" të
"njeriut të ri" dhe i ka krijuar vetes
një hapëslrë lirie mbi të tjerët.
Shkrimtari arrin një shkallë të katërt
lirie me "romanin brenda romanit", me "arkën
e djallit", ku gjendet vepra e ndaluar e Bamkë
Dynjasë. Ajo quhet "Shakaja e ndaluar",
titull që të kujton romanin e njohur të
Kunderës "Shakaja". Kritikët perëndimorë
kanë shkruar se, po të ishte përkthyer
më herët "Shkëlqimi dhe rënia
e shokut Zylo", ndoshta "Shakaja" e
Kunderës do të priste radhën për
të zënë ndonjë vend tjetër
në vlerësimet e opinioneve letrare. Në
romanin "Arka e djallit" gjendet pikërisht
një vepër që mban si titull emrin e
veprës së Kunderës, i cili për
rreth dy dekada u bë shenjëzim i disidencës
letrare në vendet e Lindjes. Në këtë
shkallë të lirisë krijuese D.Agolli
është fare pranë disidencës. "Romani
brenda romanit", siç e përcaktuam
qysh në fillim "Shakanë e ndaluar"
të Bamkë Dynjasë, që lexuesi e
gjen gati të plotë në faqet e "Arkës
së djallit", merret me mend se nuk është
ndonjë zbulim i autorit, ajo është
një vepër e shkruar nga i njëjti autor.
Një nga dukuritë më interesante që
vihen re në romanin "Arka e djallit"
është shprehja e vetvetes në një
shumësi emrash. Autori i veprës shihet i
projektuar në figurën e shkrimtarit Sherif
Abeceja në sjelljet e tij të serta, në
tiparin e tij të këmbënguljes për
të zbuluar atë që të tjerët
përpiqen ta mbulojnë, në heshtjen dhe
dialogët "me popullin". Ai shihet i
projektuar tek figura e Cute Babules në mënyrën
si ndërton humorin, si u heq cipën mashtrimeve,
si sillet shpenguar në marrëdhëniet
me të huajt, si i mund komplekset e veta dhe
gjen shtigje e rrugëdalje edhe në situata
të vështira, si i ndërton bisedat dhe
lidhjet me fshatin dhe fshatarët, si preket e
ligështohet pas gabimeve dhe qortimeve. Në
figurën e Bamkë Dynjasë është
një pjesë e fatit real të vetë
shkrimtarit. Eshtë fakt se D.Agolli pati nisur
ta botonte "Arkën e djallit" në
formën e fragmenteve, por fundi i saj qe ndalimi,
një sënduk njësoj si ai i "Shakasë
së ndaluar" të Bamkës.
Nuk është e rastit që D.Agolli, duke
e quajtur romanin e tij "Arka e djallit",
që nënkupton sëndukun ku mbahet e kyçur
vepra e ndaluar e Bamkë Dynjasë, i ka paralaimëruar
atij një fund të trishtuar. Ndoshta autorësia
e shumëfishtë (unë s'jam as Bamka,
as Cutja, as Sherif Abeceja; ata janë personazhe
të një vepre, ku shkrimtari ka qëndrimin
e tij të qartë) mund të mos funksiononte
si lehtësi dhe hile për të thënë
atë që ishte e zorshme të thuhej. Ndoshta
edhe romani i Agollit mund të përfundonte
pikërisht në një sënduk të
frikshëm, të cilin më pas dikush do
të duhej ta zbulonte.
Duke mundur "vetëkufizimin", me "Arkën
e djallit" D.Agolli e çliroi letërsinë
shqipe nga një prej pengesave më të
mëdha. Deri më sot është e zorshme
të gjendet një vepër tjetër ku
autori të ketë arritur vetëshfaqjen
jo vetëm në atë që ia ndalojnë
të tjerët, por deri në atë që
ia ndalon ai vetvetes.
