Mbeçë more shokë
Mbeçë, more shokë,
mbeçë
Përtej Urës së Qabesë
Falëm me shëndet nënesë,
Kàun e zi le ta shesë.
Në pyestë nëna për mua
I thoni që u martua.
Në pyestë se ç'grua mori
Tre plumba te kraharori,
Në pyestë se ç'kalë hypi
Atje tek hypën meiti.
Në pyestë se ç'krushq i vanë
Sorrat e korbat që e hanë.
- - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - Analizë nga Ismail Kadare
Qarkullimi i këngës popullore shqiptare
nëpër truallin perandorak osman, është
një dukuri e mahnitshme. E thjeshtë si një
lule e egër, me një tekst të kursyer
prej shtatë-tetë rrjeshtash, e pajisur me
melodi gjithashtu të thjeshtë dhe disa herë
me një skicë lëvizjesh për valle
disi të papritur, e vetme midis propagandës
zyrtare, pasthirrmave, bejteve, ekstazës fetare,
e huaj, e pangjashme me to, gjithsesi e çuditshme,
- kjo këngë vërtitej midis kësaj
bote mistike, pa u përçudnuar aspak prej
saj. Që nga kufijtë e largët perandorakë
ajo udhëtonte drejt truallit lindor, Shqipërisë
ose që nga Shqipëria nisej drejt kufijve
më të largët. Vetë fakti që
e bënte lirisht këtë udhë tregon
se ç'kockë e patretshme ishte ajo për
makinën shkombtarizuese otomane dhe me ç'brumë
të pavdekshëm që ngjizur. Siç
thotë studiuesi ynë V. Sejko për këngët
e largimit, ato ishin "këngë të
vjetra shqiptare, që luftërat dhe rrebeshet
kanë marrë nëpër këmbë
e përplasur vend e pavend ashtu si rrungaja kur
merr përpara lymin e arave që gërryen".
Në këngët e largimit, ato të mërgimit
ushtarak (të nizamëve), janë ndër
më të bukurat. Sipas shembullit të
gjithë sistemit poetik popullor ato gjithashtu
janë të plota në vetvete, një
ushtarologji e vërtetë ku gjendet gjithçka
që ka të bëjë me shërbimin
e detyruar ushtarak duke u nisur nga shpallja e dekretit
për mobilizimin, zyrat e rekrutimit, ndarja me
të afërmit e nisja e rekrutëve dhe
gjer te buka e kazermës, stërvitjet në
rërat e përvëluara të Arabistanit
dhe vdekja larg.
Kjo enciklopedi e tërë dhimbjesh, kurorëzohet
përzishëm me këngën e Urës
së Qabesë, pa dyshim më të bukurën
e këngëve të nizamëve dhe një
nga margaritarët e rrallë jo vetëm
të poezisë sonë, por të poezisë
popullore botërore në përgjithësi.
Teksti i saj i thjeshtë përbëhet nga
fjalët e një ushtari që po jep shpirt
diku në rërat arabike, pranë Urës
së Qabesë, siç e tregon shkurt fillimi
i vjershës.
Mbeçë, more shokë, mbeçë
Përtej Urës së Qabesë
(A nuk është përtej jetës, në
zonën e vdekjes, kjo "përtej Urës
së Qabesë"?) Në dy rrjeshtat që
pasojnë ka në njërin një dëshirë,
në tjetrin një porosi:
Falëm me shëndet nënesë,
Kàun e zi le ta shesë.
Pra në pjesën e parë të këngës
kemi një ushtar që po vdes, një nënë
që po e pret mijëra kilometra larg dhe një
kà të zi, që duhet të shitet
menjëherë. Kjo shitje është porosia
e parë e ushtarit që po vdes. Ai është
i ndërgjegjshëm se me vdekjen e tij do të
ndryshojë krejtësisht raporti ekonomik në
familje. Ai në Jemenin e Afrikës dhe Kàu
i zi në luginën e fshatit e kanë mbajtur
gjallë gjer atëherë familjen. Tani
ushtari po vdes, ndaj kàu duhet të shitet
për të përballuar përkohësisht
jetesën. Prandaj dhe vargjet janë të
prerë, të kursyer, gati-gati të thatë
si një kuitancë, pusullë e shkruar
shpejt e shpejt përpara se dora të ngrijë.
Dhembja është e fshehur tani. Ajo pikon
paksa vetëm tek folja "mbeçë",
që përsëritet dy herë dhe të
ngjyra e kàut. Kalimthi, gati-gati rastësisht,
midis kësaj pusulle ekonomike poeti anonim ka
hequr një penel, ku na kujton se objekti i shitjes,
kàu, ka ngjyrën e zisë. Nënvizime
të tjera s'ka sepse ato janë të panevojshme.
Kurse në pjesën e dytë të vjershës
dhembja vërshon hapur.
Në pyestë nëna për mua
I thoni që u martua.
Vargjet kanë një brengë çjerrëse,
por të tërthortë, të përzier
me ironi, me një nënqeshje të ftohtë,
tamam nënqeshje të vdekuri. Ç'mund
të kishte ëndërruar më tepër
një nënë shqiptare, që ka djalin
ushtar në Jemen, veçse martesën e
tij dhe ç'mund të ish më e kundërt
se martesa se kjo shkretëtirë shterpë
arabike, ku s'ka as hije, as drurë, pa le dasmë
dhe riptodhim njerëzor. Në këtë
përplasje të ëndrrës me realitetin
qëndron tragjedia. Dhe ushtari vazhdon amanetin,
ose më saktë antiamanetin e tij duke nisur
çdo rrjesht me fjalët dërrmuese "në
pyestë". Në qoftë se nëna
do të kërkojë hollësira për
dasmën e tij, atëherë përse tjetër
mund të pyesë veçse për nusen,
për kalin, për krushqit? Dhe ushtari i jep
përgjigje për të tria:
Në pyestë se ç'grua mori
Tre plumba te kraharori,
Dhe tani që nëna e mori vesh të vërtetën,
le ta pijë kupën e helmit deri në fund,
le të marrë vesh cili qe kali i dhëndërisë
dhe cilët qenë krushqit e tij.
Në pyestë se ç'kalë hypi
Atje tek hypën meiti.
Dhe ja fundi i gjithçkaje dhe fundi i këngës:
Në pyestë se ç'krushq i vanë
Sorrat e korbat që e hanë.
Ata qe e dinë ç'është dasma
shqiptare me nusen e bardhë si të qendisur
me brymë e argjend, me veshjen e dasmorëve
plot fustanella e mëngore e qeleshe të bardha
gjithashtu, me orizin, kuajt, muzikat, këngët
kristaline, vetëm ata mund ta marrin me mend
se çdo të thotë që në vend
të këtyre krushqëve e dasmorëve
rrezëllonjës të jenë një
grumbull korbash me krokamë.
Në këtë këngë flitet për
vdekjen, por vdekja s'përmendet. Përkundërazi
sundojnë fjalët martesë, grua, kalë,
krushq. Ceremonia e dasmës dhe vdekjes janë
të shkrira si në një plan të dyzuar.
Dhe çuditërisht mbi "humorin e zi"
sundon dasma. Me gjenialitet poeti anonim e ka ndriçuar
zinë me dritë, për ta bërë
jo më të lehtë, por më të
përzishme. Nga drita dhe bardhësia dhembja
është dyfishuar, trefishuar dhe kryesorja
gjithçka është bërë më
e vërtetë. Sikur të kishte mundësi
që të krijohej një anketë me gjithë
nënat shqiptare që kanë qarë djemtë
e pamartuar, do të dilte se parafytyrimi i dasmës
që nuk u bë, midis zisë dhe vdekjes,
ka qenë me siguri më i përgjithshmi
te ato.
Përse i përket vendit ku mund të jetë
krijuar kënga, në truallin brenda kufijve
apo Jemenin e largët, apo në hapësirën
midis Jemenit dhe Shqipërisë, kjo është
vështirë të gjendet. Natyrisht, është
më e besueshme që kënga të jetë
e krijuar këtu, po s'përjashtohet mundësia
që të jetë lindur edhe atje. Më
tepër ka mundësi që pjesa e parë
e këngës, ku flitet për shitjen e kàut
të zi, të jetë krijuar në Jemen,
kurse pjesa e dytë, ajo e dasmës makabre,
në Shqipëri dhe koha i ka bashkuar vetvetiu
të dyja. Te kjo hamendje të çon vetë
përmbajtja e tekstit. Në pjesën e parë
sundon zëri i ushtarit, brenga e tij, halli ekonomik.
Në pjesën e dytë, pavarësisht
se vazhdon të flasë ushtari, sundon dhembja
e të tjerëve, kryesihst e nënës,
për vdekjen e ushtarit. Në pjesën e
parë halli ekonomik e superon dhembjen e vdekjes
së njeriut, ndaj është më e besueshme
që kjo pjesë të jetë krijuar prej
ushtarëve shqiptarë në Jemen. Kurse
në pjesën e dytë dhembja e vdekjes
së njeriut e superon anën ekonomike, ndaj
kjo pjesë mund të jetë krijuar në
Shqipëri. Sepse s'ka se si të mendohet që
njerëzit këtu, kryesisht nëna, pavarësisht
nga mjerimi ekonomik, të fillonin këngën
e trishtueshme pikërisht me shitjen e Kàut.
Me një fjalë, në qoftë se vazhdojmë
pandehmat, në secilën pjesë, secila
palë mendon për tjetrën dhe jo për
vetveten.
Megjithatë s'përjashtohet mundësia
që ky lloj arsyetimi mund të jetë paksa
metafizik, po të kemi parasysh se mekanizmi poetik
popullor është tepër i komplikuar dhe
ai ka aftësi të habitshme për të
shkrirë kohërat, hapësirat dhe zëra
brezash të tërë njerëzorë
në poemat e tij. Kështu ka ndodhur ndoshta
edhe me këngën e Urës së Qabesë.
Kjo këngë ka vetëm 12 rrjeshta. Në
qoftë se ndonjë ditë popujt që
kanë vuajtur dikur nën sundimin otoman,
do të binin në marrëveshje për
të ngritur një monument të përbashkët
për kujtim të miliona bijëve të
tyre të vdekur gjatë shërbimit ushtarak
në ushtrinë shumëkobëshe osmane,
vështirë se mund të gjendet një
tekst më universal për t'u gdhendur mbi
këtë monument se kënga shqiptare e
Urës së Qabesë.