Mbas lutjes së parë u kapën
dora-dorë dhe silleshin me hapa të matun
përreth ashtu sikur vëhen në varg për
të hedhë valle vendëse. Silleshin varg
tue u ba rreth ende i papërkryem dhe përsëritnin
pajanda në ritëm një thanje, si emën
apo fjali. Kryetari qëndronte në mjedis
dhe drejtonte fjalë e lëvizje, tue u dhanë
këtyne krah në një drejtim të
caktuem, i tretun në ekstazë me sy të
mbyllun.
"Tash mund ta çojmë zanin e të
flasim pa pëshpëritë. - Mbeti e tha
Baci. - Tash janë të përqendruem në
vete e s'i ndëgjojnë ma tingujt e jashtëm.
I vetmi që mund t'i mbajë veshët të
hapun kah zanet e jashtme asht zëvendësi,
Këshilltari. - Ndeji e u mejtue e vijoi: - Sa
kryetarë shkuen e erdhën e ai, Këshilltari,
mbeti aty ku asht, në të dytin vend, i ngulun
si cung lisi. - Zëvendësi i truhej Hyjnisë
si me një gjysmë goje, por megjithatë
zani i tij mbizotnonte fjalët e lutjeve të
përbashkëta. Fjala e tij hidhej si prej
një bahje prej gojës së shthurun dhambësh
një gurë i vetmuem në pusin e shterrun.
- Shikoje mirë e mos harro tiparin kryeneç,
menda e zgjuet që nuk ndërron, prore me
një shprehje në fytyrë, i qetë,
energjik e sygordhë! "
Zëvendësi i Drenashit, i ashtuquejtun Këshilltari,
së fundi u vu edhe ai në valle si pa andie.
Shtrini krahun e djathtë mbi shpatullat e valltarit
për anë si flatër gjerze dhe dora e
madhe e tij prej fshatarit mbulonte një pjesë
të supit të shokut, të një fshatari
vocrrak të thatë e fytyrëtjerrun. Kambët
e thamta e të lakueme të tij lëviznin
plogshtë në vallen vendëse: një
hap para, një hap mbrapa e mandej shpejt e shpejt,
dy para e një tjetër fare të shkurtë
përsëri mbrapa.
Kështu në varg, dale e dalë dhe mbarë
e mbarë zhdërvillohej rritshëm e me
hov lëvizja vallëzore, jo pa sqimtari të
natyrshme krenarie të përmbajtun hera-herë,
dhe ngjit mbas plaste prapë papritmas egërsia
e burrave fshatarë si bujena ndër arat e
tyne.
Zëvendësi lutej fare vetëm me fjalë
të veta në të folmen e Ripës së
Poshtme: "Zot, po të lus, shqymbi anmiqtë
tonë. Të lus, pra, shqymbi! Mos i le gja
mangut, po qiti tashti fare me gjindje e mall e gja
e fiki si fiket një qiri në ujë, e
shnjerëzoji ma tepër se i ke shnjerëzue
ata panukuj panukujsh! Dyndi këtij vendi e dlirë
sish dhenë, e mbyti pa e lan një sish për
farë, mbyti të gjithë në ujin
e atij lumi për nën, po ashtu si mbyte vjetin
e keq ushtrinë e karkalecave kur ata vërshuen
dhenat tona, a more vesh? E mos u le vend nën
këtë diell, ashtu deh! Mos u le vend!"
Së voni zu secili me u lutë në vete,
ulë në gjunj të mëdhenj, disi
pa rregull e me tinguj të pakuptueshëm pendestarësh
të turpnuem për fajet e veta. Luteshin si
për provë, sa për të përgatitë
gjuhët për adhurime ma të vërshueshme.
Shpërndahej nëpër qiellzanë të
trenëve vajtimi i ngashrueshëm i njerëzve
në mundime që s'donë me durue ma gjatë.
Në këtë mënyrë lutej edhe
Këshilltari me të dhanun të devoçëm
si mos me i ditë kurrkund shteg vetit. Drenashi
e ndërpreu ngutshëm këtë nynyrim
ankues të paskaj, si me u pasë kujtue se
një ankim i tillë nuk ishte për burra,
dhe urdhnoi:
"Leni të rrjedhin prej gjuhëve tona
fjalë të përflakëta, fjalë
që me përshkue detin tej për tej e
me ça gurin si me kepa çeliku! Çonje,
bre, zanin deri në kupë të qiejve e
të na e marrë vesh Ai që vran e kthjell
në çdo skutë qiellore!"
Dhe si prej një goje ushtoi britma: "Hyjni,
Hyjni!" Parreshtun: "Hyjni, Hyjni! Merr
vesh! "Dhe u kapën prapë dora-dorë
në valle, tashti ma të shpejtë, gjithnjë
tue u çue e tue e ulë zanin si valë
deti në tërbim.
Në mjedis Drenashi, si valltar i shtitëruem,
sillej lehtas majë gishtavet të kambëvet
dhe petku i bardhë lini përftonte një
kumbonë. Prej kumbonës si lijtë që
sillej vorbull rreth vetes iu duk të dy vëshguesvet
në fundin e faltores se doli një plakëz,
një grusht eshtna në veshjen femnore e të
larmishme, vendëse. Plakëza me një
tepsi bakri në dorë, e vetmja femën
në atë rreth, kishte ndejë deri atëherë
mb'anësh dhe po delte tash papritmas e ulej para
kambëve të Fetarit në këcim, vetëm.
Ajo u ul përpara kambëvet të Drenashit
dhe i ra bakrit me unazë argjendi që mbante
në gishtin e mesëm të dorës. Ai
tingull ua preu zanin në gojë. Mandej ajo
vuni tepsinë pingul në truell dhe nisi ta
sjellë në vend, rrotull, tue e drejtue me
kumtin e vet zanet e lutjeve që kishin fillue
përsëri fashitshëm. Kumti i thellë
i bakrit të lëvizun prej dorës e llanës
së krahut të plakës mori t'i mbledhë
të gjitha zanet një nga një si gjasende
të shpërndame nëpër truell. U
prini të gjitha zaneve të zbutuna dhe u
përnjësue me to dhe u ba një tingull
i zbutun, si me qenë tue dalë ai za prej
gjiut të dheut. Delte prej gjiut të dheut,
kapej me mund harqeve të faltores deri aty ku
këputeshin vizat dhe zhdukej kushdi se kah. Folkloristi
tha me vete se vetëm kjo lutje depërtoi
mure e troje, njena mbi tjetrën dhe arriti në
veshët e qiejve të naltë. Secili, i
qetuem, ngjante se lumnonte në gjamimin e unjishëm
të zanit të vet të kapun dora-dorë
në valle me zanet e tjerëve dhe të
lëkundjeve ringlluese të metalit që
ndërprehej në ritme prej copës argjandi
në gishtin e plakëzës.
Fytyrat e besimtarëve galdonin të shndërruese
nën fuqinë e transit dhe pesha e korpit
shkëputej prej trollit dhe landa njerëzore
e bartun prej ritmeve merrte turr për t'u librue
në fluturim me vallen e shpejtueme.
Pak a shumë secili gjindej mbrenda një sfere
të rrumbullakët, secili vetë gogël
që vinte rreth dy rrotullave të ndezuna,
rreth Fetarit në këcim e hanës së
plotë, metalit zjarmor në dorën e plakëzës.
Ndjenja me qenë yll në vartësi të
diellit e të hanës në rrotullim të
paskaj, thonë rregullat e besimit, asht për
secilin shpërblim i të besuemit.
Ashtu si përherë edhe në këtë
rast flijimi, lutësit panë befas se rrethi
i ndezun në mjedis nisi të lëshojë
rreze gjaku. Tërbimi i tran-sit mori flakë
në çdonjenin sish.
Drenashi kishte hjedhë petkun e bardhë një
copë përdhe e qëndronte xhveshë
në brez e përpjetë. Prej shokësh
së ngjeshun krahëqafë, mbushë
me gjilpana, thikëza gjithnduersh, hoqi Këshilltari
një gjilpnyer e ia dha Fetarit. Mandej i dha
njenën mbas tjetrës, gjilpana, thikëza
e heshta dhe këto të gjitha Drenashi njenën
mbas tjetrës, fluturimthi, pa u kujtue vëzhguesit
i ngulte në parzëm e ndër krahë,
kudo mbërrinte në mishin e vet.
Gjaku maparë i rinoi nëpër parzëm
e krahë vizla-vizla e mandej rrëke dhe megiithatë
ai nuk ndiente kurrfarë dhimbje. Plakëza,
e ashtuquejtun Emtja, pa e ndalë sjelljen e rrotullës
së bakrit hodhi me shkathtësi faculetën
që e mbante në brez ndër duert e shtrime
të Drenashit kah dera e mbyllun. Faculeta mbeti
e varun ndër duert e flijuesit si të ishte
një gjasend që i truhej Hyjnisë. Edhe
vëzhguesit e rrokun prej euforisë së
përgjithshme panë në flakrimin e faculetës
së kuqe diçka të gjallë, një
shpend që po i pritej fli shejtnorëve.
"Edhe një risim - vërejti Folkloristi
- edhe një risim!" Dhe përpiqej me
gjetë çfarë shmënjie paskej
premja e gjelit dhe vetëm kur pëlhura ra
përdhe u kujtue se s'ishte gja e gjallë.
Pra, asnjeni s'u kujtue se Emtja ia kish hjedhë
Drenashit pa farë rezhie ceremoniale faculetën
që ai të fshijë gjakun, as atëherë
kur plakëza e çoi dhe e vuni në brez
pa ndërpre sjelljen e rrotullës së
bakrit të shkëlqyeshëm.
Flijimi kishte mbërritë kulmin: çdo
gja rrotullohej ndër sytë e të dy vazhguesve.
Edhe Drenashi ishte vu në varg me tjerë.
Shpatëza e heshta, gjilpana gjithnduersh, tundeshin
në kurmin e tij në rrotullim me tjerë
si me qenë degë e rremba të thatë
në lisin e rrahun prej erës. Besimtarët
përkitnin si të verbët në sonambul
majet e gishtave i me dashë të marrin ndjesë
e bekim prej tyne. Mandej herë në rresht,
herë palë e palë vallja - balladër
e lëshueme prej së nalti - mori vrap edhe
ma të tërbuem e bashkë me të gjimimi
fjalësh mes tingëllimit të shigjetave
në mishin e njeriut dhe ehut të bakrit në
rrotullim. Fytyra e Drenashit dridhej prej dhimbjes
e gjujtë i lakoheshin nën peshën e
korpit të therun, kurse besimtarët - vorbull
murrlani - fluturonin në vargun e valles tue
përpjekë njeni mbas tjetrit dora-dorë
vetëm rrëshqitazi gishtat e kambëvet
të zdathuna nëpër truell.
Atje vonë gjymtyrët e Drenashit u lakuen
e u përkulën fare kështu që gjysma
e kurmit ra zvarë për tokë. Këtë
e vërente edhe Këshilltari në kambë
mb'anësh si të mos i përkiste rigatës
së valltarëve, si tue e matë rrugën
e flijimit.
Njeriu i flijuem prej njerëzvet të vet qindronte,
por kur heshta e shigjeta në parzëm, krahësh
e brijësh ndeshën për rrasat e shtrojes
dhe i lënurën thellë mishin, Drenashi
lëshoi një britmë dhimbje e i ra të
letit.
Vigma e dhimbjes i zgjoi befas burrat në vrap
vallëzor: një herë i shtangoi në
vend, mandej i zgjoi prej kllapisë së randë.
Kur erdhën në vete të gjithë,
prishën vargun e valles e shkuen e zunë
vend në gjuj të mëdhaj anash.
Kishin kalue vetëm dy orë prej fillimit
të sjelljes fetare, por secili këqyrte me
shtangim shokun si të mos ishin pa tash shumë
mote. Këqyrnin njeni-tjetrin hulumtueshëm
për t'i diktue në fytyrë sa rrudha
qenkan mbresë në të mbas të gjithë
asaj kohe. Mandej sytë u shkuen në mjedis
të faltores. Mbi rrasat e gurit vërenin
në heshtje një rreth gjaku të përkryem,
rrethin e valles së vet. Kujtoheshin se ata vetë
e kishin ngrehë rrëshqanë Drenashin
e shigjetuem, shokun e vëllanë e vet. Dy
besimtarë kapërcyen rrethin tue u ruejtë
që të mos shkelnin hullinë e gjakut
dhe u përkulën përmbi flinë: prej
parzmit e krahëve të Drenashit nxirrnin
hekurinat, hej të ngrimë në gjak në
ngjyrë ndryshku. Duert e tyne lëviznin shkathshëm
mbi korpin e flisë deri sa i hoqën të
gjitha: Fetari pa thercat e ndëshkimit doli si
i xhveshun, lakuriq në shesh.
Në sytë e të shumëve shiheshin
lot jo aq të dhimbësunisë ndaj kryetarit
të vet të flijuem kushdi për të
satën herë, por ma tepër nga vetëdija
se hapja e derës e dalja në dritë ngjaste
tepër, kushedi, edhe shekuj të tjerë,
varg njeni mbas tjetrit, si ata në vallen e gjakut.
Atyne që e libruen Fetarin heshetash e gjilpanash
u dha shej Këshilltari që ta praponin andej
dhe këta ashtu banë. Nësa e çonin
lehtas para duersh, Drenashi hapi mundshëm sytë
e pau se si e ulnin ngadalë në skajin e
hapësinës së nëndheshme mbi shtrojen
e pregatitun mapare me gjeth të njomë lari
të stërpikun me uthull. Në përpjekje
me atë lagshtinë djegëse i ra Drenashi
përsëri të letit. Plakëza e vogël
mori t'i lajë e t'i mjekojë varrët
e çeluna të korpit pa shqisa, të
shtrimë shakull, si me qenë tue e pregatitë
për vorrim.
Besimtarët u ndanë në heshtje. U zhdukën
ashtu si kishin ardhë në të gjitha
drejtimet tue i hapë vetes shteg nëpër
shkallë guri e kthina të thella për
nën tokë, kush me dritë kandili tue
e mbajtë si tinëz nën palën e
petkut në dorë, kush pa të si, për
shembull ma të vjetrit që gjatë moteve
i kishin mësue shtigjet e përmbrendshme.
Këta matnin me hapa të sigurtë, pa
dritë pa pishë, në pikën e territ
gjatësinë e kthinave tue prekë symbyllas
gunga e kthesa, po ashtu si sivëllaznit e parë
të cilët kishin ndërtue me dorë
të vet skaje e gjije. Nga kjo rrethanë kishte
mbetë në fjalë thanja me vështrim
të zgjatuem e cila përdorej posaçe
në kohnat e krizave dhe të përndjekjeve
prej anëtarëve të besimit: pleqtë
e dinë rrugën symbylltas në terr e
në dritë.
Për t'i shpëtue syve të besimtarëve
gjithnjë në përvlim të ekstazës,
të dy vëzhguesit u ndanë në drejtime
të ndryshme, mjerisht pa i pasë lanë
njeni-tjetrit një pikë takimi. Humbën
edhe ata në terrin e nëndheshëm e dolën
jashtë në drejtim të kundërt,
kështu që nuk do të ndeshin kurrë
ma.
Edhe sot e kësaj dite, mbas shumë motesh,
i shtihet në andërr Novelistit labirinti
i mbushun me murgj dhe në atë tollovi kërkon
përethshëm. Folkloristin: e gjen e s'e gjen,
si në andërr ma! I flet e s'i përgjigjet
dhe me shpejtësi vetime i del gjumi e gjithçka
zhduket si vesa përpara diellit. Për t'u
shlirue prej ankthit që i kthen kohë mbas
kohe në gjumë, Agoni ka kërkue disa
herë hymjet në çerdhen e besimit
të fshehtë, për t'i thanë vetes:
ja, tek asht labirinti i përmbrendshëm!
Hyn, shihe e mos andërro ma! Por deri në
sot Novelisti s'i ka ra askund për fije të
zbulojë derën prej gurit të latuem.
Mbas këso përpjekjesh pa rrugëdalje,
kundron edhe një herë ledhet e vjetra të
Ripës së Poshtme dhe i duket sikur gjithçka,
njerëz, tempull e flijim, paskan qenë vërtet
andërr. Mund të jetë, rëmon në
vete ai, se mbas zhdukjes së kryetarit të
tyne kanë rrënue shtëpitë përsipër
e faltoren e kanë sigurue nga jashtë tue
i murue dyert, në pritje që t'iu vijë
dita.
-----------------------------------------------------------------
Fragmenti është shkëputur nga pjesa
e tretë e romanit, në kohën kur Agonit
i duhet të vendosë për shumë gjëra
të lëna përgjysëm. Puna e re që
mund të fillojë, fati i dashurisë ndaj
Soses e të tjera
si këto.
Ai bie në kontakt me ritualin ilegal të
"dervishëve", i cili është
sa marramendje aq dhe ftillim i ideve të tij.
Estetikisht fragmenti përbën një prej
situatave letrare në të cilën mund
të kuptohet më mirë aftësia përshkruese
e Camajt. Dinamika e lëvizjes së personazheve
është e jashtzakonshme. Të gjithë
lëvizin si në një shirit filmi që
rrotullohet e rrotullohet pa ndalim për të
krijuar kështu iluzionin e lëvizjes reale.
Duhet një njohje mjaft e mirë e shqipes
burimore, për të kuptuar më në
detaj veprimet, ritmin, tonalitetin, thekset dhe së
fundi imazhin fantastik të prodhuar nga shkrimtari.
Duket se çdo gjë është e bazuar
mbi kujtesën e largët ose fantazinë,
në të cilën shkrimtari bujarisht kërkon
të na bëjë pjesëtarë.
Mjeshtër i fjalës dhe i tekstit shqip Camaj
shënon një model të ri të të
shikuarit të botës shqiptare, të asaj
bote të fshehur për shumëkënd
gjatë një periudhe gjysëmshekullore.
