"Kronikë në gur"
është një prej romaneve të hershëm
të Ismail Kadaresë. Ndryshe nga letërsia
e deriatëhershme për Luftën Antifashiste,
e karakterizuar nga dy kampe personazhesh - partizanë
e pushtues - ky roman solli një imazh më
të ndërlikuar të saj, ku ndërthuren
fate ushtrish të huaja të pakteve të
ndryshme kundërshtare, fate shtresash të
ndryshme brenda për brenda tyre, fate të
njerëzve të lidhur vullnetarisht me rezistencën
ose të mobilizuar prej komandës, fate të
indiferentëve, të sehirxhinjve dhe të
kundërshtarëve.
Që lufta ishte një kohë mjaft më
e ndërlikuar se ajo që shërbehej prej
një tradite letrare skematike; kjo mund të
shihet edhe në fatin e një familjeje qytetare
në vendin e "kronikës në gur",
ku konflikti hyn brenda saj, duke ia tronditur regjimin
tradicional. Me këtë roman I.Kadare pasuroi
temën e Luftës Antifashiste, duke sjellë
një shikim prej fëmije për evokimin
e ngjarjeve të saj. Rrëfimi në vetën
e fëmijës, në vetën e personazhit
që evokon fëmijërinë e autorit,
me "pafajësinë" e vet, megjithëse
i ka dhënë romanit njëfarë karakteri
autobiografik, njëherësh e ka mbrojtur atë
prej qëndrimit të kritikës.
Duke qenë vështrimi prej fëmije një
vështrim thelbësor në roman, lexuesi
e ka të vështirë të dallojë
se ku fillon koncepti i arsyetuar i saj e ku mbaron
të konceptuarit si lojë.
Në studimin "Subversion kundër konformizmit"
një studiues ka këmbëngulur se romani
"Kronikë në gur" është
një vepër hyjnizuese e Luftës Antifashiste,
një "roman komisarësh", dhe se
përpjekja e autorit për të hyrë
në lëkurën e fëmijërisë
së vet nuk është gjë tjetër
veçse një procedim letrar për të
mbuluar konformizmin. Përkundër këtij
mendimi, shumica e studiuesve bashkohen në vlerësimin
se "Kronikë në gur" është
një vepër atipike në pikëpamjen
metodologjike, e shkruar me një liri që
tejkalonte kufizimin ideologjk dhe vlerësimin
e partishëm për luftën.
Sipas një pjese të studiuesve, "Kronikë
në gur", duke pasur këtë vështrim,
në fakt sjell tek lexuesi një përqasje
psikanalitike frojdiste rreth luftës, ose jetës
së qytetit në kohë lufte. "Kronikë
në gur" është një prozë
me subjekt të reduktuar, gjë jo fort e përshtatshme
nga pikëpamja teorike për një letërsi
të orientuar.
Me këtë vepër Kadare bëri përpjekjen
e parë për t'i dhënë vlerë
letrare së zakonshmes, së rëndomtës,
madje së shëmtuarës dhe absurdes. "Kronikë
në gur" është një vepër
e përshkuar nga grotesku. Vështrimi i luftës
me sytë e fëmijës i ka dhënë
mundësi autorit që t'i shohë ngjarjet
dhe personazhet e saj pa ndonjë partishmëri
të dukshme.
"Kronikë në gur" përmban
vlera të rëndësishme të një
letërsie të mirëfilltë etnografike.
Tradita e kësaj letërsie në qytetin
e Gjirokastrës është më e hershme,
ajo afirmohet mirë me botimet e Musine Kokalarit
në vitet '40, sidomos me "Siç më
thosh nënua plakë" dhe "Sa u tunt
jeta". Etnografizmi në romanin e Kadaresë
u jep edhe mjediseve një cilësi jotipike,
ndryshe prej kërkesave të rrepta të
metodës së realizmit socialist.
