Këngë Legjendare të Murosjes

Këngët legjendare të murosjes janë të përhapura në tërë Shqipërinë, por ato hasen edhe jashtë kufijve të atdheut tonë, në të gjithë Ballkanin. Për këngën legjendare të murimit, Jakob Grimm ka shkruar se ajo "është një nga këngët më tronditëse të të gjithë popujve dhe të të gjitha kohëve". Për këtë këngë ashtu si dhe për këngët e tjera legjendare, disa prej të cilave i gjejmë të përhapura në tërë Evropën, kanë pretenduar dhe vazhdojnë ende të pretendojnë autorësinë shumë vende. Por me të drejtë studjuesi rumun I.Talos në Cahiers Roumains Nr.3, 1975, f40, shkruan:
"... Kënga epike që ka lindur nga kjo nënshtresë universale, nuk njihet veçse nga grekët, shqiptarët, serbokroatët, bullgarët, rumunët dhe hungarezët".
Në bazë të kësaj kënge qëndron zakoni i flijimit të një njeriu në themel të ndërtimeve që, në këngët legjendare, është më së shumti një kështjellë, një urë, një kishë apo manastir. Ajo që flijohej ishte një grua, si simbol i jetës, i pjellshmërisë, pra bartëse e forcës së jetës. Njeriu primitiv mendonte se duke sakrifikuar jetën e një njeriu, ajo jetë që i merrej atij kalonte në qëndrueshmërinë e godinës. Me kohë ky zakon erdhi duke u dobësuar dhe atëhere vendin e njeriut e zuri kafsha (dash, qingj apo shpend) ose dhe përfytyrimi nëpërmjet një busti, gjë që vërtetohet edhe me bustin prej druri të gjetur në këmbët e urës së Goricës në Berat ose një fill spangoje në gjatësìnë e trupit të një njeriu vendosur në themele. Ky zakon haset që në kohë shumë të vjetra. Atë e gjejmë në Bibël, në legjendën iraniane të themelimit të Jerikos, në shumë popui të Indisë, Affikës etj. Në vendin tonë legjenda është e përhapur kudo dhe ka si objekt ndërtime të ndryshme. Në zonat e Shkodrës, Dukagjinit, Pukës, Mirditës, Krujës, Durrësit dhe Elbasanit legjenda është për murimin në themelet e një kalaje (kalaja e Shkodrës, Drishtit, Elbasanit, Turrës); në lindje të vendit (Dibër e Kosovë) ashtu dhe në krejt Jugun, legjenda këndohet për ndërtimin e një ure (ura e Fshajt, Skiles, Qystendilit, Nartës etj); kurse në Pogradec (Lin) këndohet për ndërtimin e një kishe; në Dardhë dhe në fshatin Sinicë (Korçë), këndohet edhe për kala edhe për ura. Të njëjtën shtrirje kanë këto motive edhe në Ballkan: në veriperëndim, në Jugosllavi gjejmë motivin e kalasë (zakonisht kalaja e Shkodrës); në jug, Greqi, Maqedoni e Bullgari gjejmë motivin e urës (ura e Artës, Strumës), kurse te rumunët gjejmë motivin e manastirit (manastiri i Argëshit).

Struktura e zakonshme e kësaj kënge legjendare është pak a shumë kjo: tre vëllezër ustallarë (ka variante ku ustallarët janë edhe më shumë, por kurdoherë kryemjeshtrit janë tre), ditën ndërtojnë e natën ajo që ndërtojnë shembet. Atëhere dikush i këshillon apo i mëson, sipas varianteve është një plak, janë zogjt e qiellit apo ndonjë shenjt (sidoqoftë është kurdoherë diçka që përfaqëson traditën, porosinë qiellore për zakonin e murosjes) dhe atëhere të tre vëllezërit vendosin të kryejnë flijimin. Dy vëllezërit e mëdhenj e thyejnë besën dhe ua tregojnë gravet të tyre, kurse i vogli jo dhe kështu të nesërmen u çon për të ngrënë nusja e vogël. Kur e shesh së largu, vëllai i vogël dëshpërohet; në Mjaft variante nusja hyn pa kundërshtuar në themel të ndërtimit kurse në disa variante të tjera (Elbasan, Korçë etj.) ajo kundërshton dhe detyrohen ta gënjejnë sikur të shoqit të saj i ka rënë unaza në kanalin e hapur për themele dhe nusja futet në kanal për të marrë unazën dhe atëherë e mbulojnë befas dhe i venë rrasën e gurtë sipër. Në variantin e Elbasanit ajo qan: "Mjera un se qesh e re!/M'qafè me paç, o burri im/që më le djalin jetim!/Jetim qesh' e jetim lashë,/oj medet e oj medet!/o moj dhe, mos me tret!" dhe më pas, si në të gjitha variantet ajo kërkon që t'i lënë njërin gji jashtë që të mund të mëndë foshnjen.
Tërë ngjarja tragjike është treguar me lakonizëm dhe me një dinamizëm të çuditshëm që jep me forcë mprehtësinë e situatës. Nga ana tjetër, duket qartë se kënga legjendare është ngritur jo për të përkrahur këtë zakon të egër dhe barbari por për ta luftuar atë. Kjo do të thotë se kënga ka lindur jo atëhere kur zakoni ka qënë në kulmin e forcës dhe njerezit e zbatonin të bindur në drejtësinë e tij, por në kohën kur forca e zakonit nuk është më ajo e para, përkundrazi, njerëzit kanë nisur të mos e pranojnë. Kjo duket nga fakti që tre vëllezërit e fillojnë ndërtimin pa kryer asnjë sakrificë, megjithëse, doemos, e dinin zakonin; kjo duket edhe në fakin që vëllezërit e mëdhenj u tregojnë grave, ndërsa me i vogli, që simbolizon të drejtin, e mban porosinë; kjo duket në kundërshtimin që bën nusja e vogël dhe, më në fund, te toni i mallëngjyer që ka tërë kënga legjendare, që pikërisht se zakoni po shuhet, merr tone elegjiake, mbasi të qe ndryshe do të këndonte për hyjnizimin e jo për sakrificën e fatkeqes. Në të gjitha variantet personazhi më prekës dhe më i dashur mbetet përherë nusja e vogël. Nga ana tjetër, fati tragjik i kësaj nëne arriti të krijojë supersticionin sipas të cilit, gjiri i saj vazhdonte të rridhte pa prerë në gurët e kështjellës dhe për këtë, në këtë vend tashmë të shenjtë, në shumë vise, gratë që nuk kanë gji shkojnë me ceremoni rituale në kështjella apo në ura ku ka ndonjë lagështirë a pikon ujë dhe njomen me të për t'u ardhur qumësht.
Shumë studjues, sidomos shqiptarë, përpiqen të provojnë zanafillën shqiptare të kësaj kënge legjendare. Argumentet e tyre mund të përmblidhen në disa pika. E para, Marin Barleti na flet që më 1504 në veprën e tij "Rrethimi i Shkodrës" për legjendën e themelimit të kalasë së Rozafatit. Kjo legjendë, thonë, megjithëse nuk ka asgjë të përbashkët me atë të subjektit të këngës, "është një dëshmi me interes per ekzistencën e një tradite të tillë". Po duhet thënë se kjo traditë haset, siç e thamë, jo vetëm në Shqipëri e Ballkan , por në mbarë botën. Kadareja ngul këmbë e shkruan: "Kështjella e Shkodrës është ngrehina e parë madhështore e Ballkanit me legjendë flijimi. Ajo është themeluar tre shekuj para erës sonë. Të gjitha ngrehinat e tjera që pretendojnë legjendën janë shumë më të vonshme se ajo: Ura e Adanasë 527-565, Ura e Artës 1602-1606, Ura e Agraidhës 1659 etj.
"E dyta , është përhapja gjeografíke e këngës legjendare me këtë motiv: në asnjë zonë tjetër të Ballkanit ajo nuk ndeshet aq dendur sa në trojet shqiptare, ku ajo këndohet për ura, kështjella dhe manastire. Dhe kjo është e vërtetë. E treta, është motivi i besës, mbasi vëllezërit japin besën të mos tregojnë. (Ne të vërtetë, kjo këngë legjendare do të mund të merrej si shembull i shkeljes së fjalës së dhënë, pra të besës, nga shumica e shqiptarëve së paku nga 2/3, mbasi dy vëllezër nuk e mbajnë e vetëm i vogli i qëndron besnik fjalës së dhënë!). Çështja është se kënga legjendare nuk ka për qëllim të tregojë shenjtërinë e fjalës së dhënë nga ana e shqiptarëve. Shtresa e besës është diçka që i është mbivendosur originalit.
Me sa duket kjo këngë legjendare, e përhapur në tërë Ballkanin, ka në vetvete prurje nga këngë të ndryshme legjendare me të njëjtën temë të lindura në vende të ndryshme dhe për këtë ështe shumë e vështirë sot të ndalesh me siguri te një model i caktuar.