Epika popullore mund të ndahet,
përveç përrallave, anekdotave dhe
fabulave, edhe në dy grupe të tjerë
të mëdhenj:
në 1) Epikën legjendare dhe 2) Epikën
historike. Në epikën legjendare hyjnë
këngët e ndryshme legjendare (duke përfshire
këtu edhe Ciklin e Kreshnikëve), ndërsa
në epikën historike hyjnë këngët
që na fiasin per ngjarje e personalitete të
ndryshme të historisë sonë, duke nisur
nga Skënderbeu dhe duke ardhur deni në ngjarjet
më të fundit historike.
Është e udhës ndërkaq, që
para se të nisim nga studimi i këngëve
legjendare, të ndalemi te vetë lëgjendat.
Legjendat, ose gojëdhënat janë tregime
disi të çuditshme nga të cilat ngjarjet
që mund të kenë një bazë
historike deformohen nga.imagjinata popullore. Ka
legjenda që janë lidhur me emra vendesh,
lumenjsh, bimësh etj. Ka raste, pra, që
nuk kemi këngë, por tregime të thjeshta
për shpjegimin e një emri apo toponimi.
Legjenda të tilla, që thuhen në prozë,
ka shumë në popullin tonë, megjithëse
ato janë mbledhur ende pak. Këto legjenda
është bërë zakon të ndahen
në
1) legjenda të metamorfozës (legjenda kozmogonike,
mitike) dhe në
2) legjenda historike.
Legjendat e metamorfozës na flasin për
zanafillën e shumë dukurive apo objekteve
të realitetit. Këto, pa dyshim, janë
nga legjendat më të vjetra, dhe mjaft prej
tyre, janë të lidhura me fazat, më
të hershme të njerëzimit, me paganizmin
e parapaganizmin. Të tilla legjenda për
nga natyra e tyre të kujtojnë së tepërmi
"Metamorfozat" e Ovidit. Ashtu si dhe te
metamorfozat e Ovidit edhe këtu gjejmë
origjinën e ndonjë shpendi, luleje etj.
Kështu, psh, S.Dineja te "Valët e Detit
jep legjendën e qyqes dhe të Gjonit. Qyqeja
kishte qenë një vajzë e varfër.
Vëllai i saj quhej Kuku ose Kuko. Një ditë
vëllai u largua nga shtëpia e vajti në
kurbet e nuk u kthye më. Motra u bë si e
çmendur dhe iu lut Zotit që ta bënte
zog në mënyrë që të fluturonte
e të kërkonte vëllanë. Dhe Zoti
e bëri zog e ajo fluturon pyll më pyll duke
kërkuar të vëllanë : "Kuku!Kuku!"
Kur duan ta bëjnë që të pushojë,
atëhere i këndojnë qyqes këto
vargje që kanë qartas trajtën e një
yshtjeje : "Qyqe, qyqe, mana qyqe,/ç'e
bëre zonë tët vëlla/që ta
therë posi ka,/gjaknë ia pinë me lugë,/mishnë
ia prenë me thikë ?" E tillë është
edhe legjenda e Gjonit, po këtë radhë
është një nënë e cila i lutet
Zotit ta bëjë zog dhe ajo bredh duke kërkuar
djalin :"Gjon! Gjon!"
Të shumta janë edhe legjendat për lulet
megjithëse nuk janë mbledhur thuajse fare.
Vetëm te Nikolla Lako "Legjenda lulesh të
florës shqiptare "(Tiranë, 1960) gjejmë
disa syresh, por mbledhësi ka qene një botanist
dhe legjendat e mbledhura i ka cënuar duke vënë
dorë mbi to e duke u prishur vende-vende vërtetësinë.
Megjithatë ne arrijmë të marrim vesh
disa legjenda, si psh legjendën e Lules Ah-Jane
(Myositis silvatica Hofm) mbledhur te arvanitët
e Greqisë, legjendën e Lule Frosos, (Nymphaea
Alba), legjendën e Lules Sapun-Qyqe (Saponaria
officinalis L.), legjendën e Lules Honinë
(Convolvus sepium L.), legjendën e Lules Thundër
Mushke (Tussilago Farfara L.) etj.
Legjenda e Lules Sapun Qyqe është kjo: Një
nuse mbahej pis, nuk lahej dhe atëhere vjehrra
e mallkon dhe ajo bëhet qyqe, ndërsa sapuni
me të cilin ajo nuk lahej, u bë lule. Kurse
Lulja Thundër Mushke ka këtë legjendë:
Skëndërbeu ia kishte hipur një mushke
të cilën e kishte stolisur me ar. Në
një fard vendi, një flori këputet nga
freri dhe bie në tokë. Skënderbeu nxjerr
shpatën dhe do që ta ngrejë nga dheu,
por mushka vë këmbën përsipër
floririt dhe e fundos. Që atëhere floriri
u bë një lule e verdhë. Me figurën
e Skënderbeut lidhen edhe legjenda të tjera
të metamorfozës, që me sa duket, kanë
qënë më të vjetra dhe më
pas i janë atribuar atij. Kështu për
shembull legjenda e burimeve të fshatit Shkretë
të Krujës e tillë duhet të jetë.
Sipas legjendës që tregohet sot, Skënderbeu,
në një nga manovrimet e tij, për t'i
shpëtuar ndjekjes së hordhive osmane, bariste
mal më mal. Kur erdhi në fushën e Shkretës,
ushtria nuk dëgjoi të ecte më tutje
: ishte korrik a gusht dhe ushtarëve u ishte
tharë buza për një pikë ujë.
Atëhere Skenderbeu hiqet
mënjanë, bie në gjunjë dhe i lutet
Zotit. Kur ai ngrihet, nga vendi ku ishin mbështetur
gjunjët e tij, buron ujë dhe kështu
ushtria piu ujë dhe u freskua. Edhe sot e kësaj
dite ato burime quhen të Skënderbeut.
Për Skënderbeun, që është
pa tjetër figura me kryesore e shumë legjendave
tona, tregohen shumë ndodhi që nën
rrobën legjendare na flasin për shtegtimet,
luftërat dhe personalitetin e tij.Para së
gjithash këto legjenda historike na japin të
kuptojmë se prirja e popullìt për
të idealizuar udhëheqësit e vet, për
t'i legjendarizuar ata, duket e qartë edhe me
këtë hero. Këtë na e tregojnë
shumë legjenda. Dihet psh , "Kroi i vashës"
në malin e Bushkashit, i cili quhet kështu
sipas gojëdhënës, mbasi Skënderbeu,
i mahnitur nga bukuria e një vajze që po
mbushte ujë, e ndali ushtrinë aty dhe priti
deri sa vajza mbushi ujë. Në rrethin e Kurbinit
mund te hasësh Kroin e Skënderbeut, Gurrën
e Mamicës etj. Në Rrajcë të Elbasanit
gjen "Shkambin e Skënderbeut", në
Pishkash gjen "Tryezën e Skënderbeut',
kurse në vise të tjera "Gjurmën
e kalit të Skënderbeut". Skënderbeu
shikohet si "evliha","shenjt"
dhe për këtë bekimet apo mallimet e
tij janë me pasoja.
Legjenda të ndryshme hasen edhe për ditët
e fundit të marsit që ngrin plakat, për
yllin e karvanit, për Bistricën, per vijat
e malit të Shpiragut që, sipas legjendës,
janë blana të plagëve që bëri
në trup të këtij vigani, vigani tjetër,
Tomori, kur këta të dy u ndeshën etj.
Të tilla legjenda shihet qartë që kanë
të bëjnë me elemente të kozmogonisë
dhe nuk ka dyshirn që këto kanë qenë
më të shumta, por dora-dorës janë
harruar dhe nuk janë mbledhur dot.
Një mitologji e ruajtur pak a shumë mirë
është ajo që haset në veri të
vendit tonë dhe që del si në Ciklin
e Kreshnikëve si dhe në përrallat e
mbledhura sidomos në këtë zonë.
Orët, shtojzavallet, zanat (Zërat e Jugut)
Gërzheta etj, janë pa dyshim mbetje të
një mitologjie të lashtë e pagane.
Disa prej tyre janë personazhe të përcaktuara
mirë dhe me një karakter original që
nuk ngatërrohet me karakteret e të tjerëve.
Te arbëreshët e Italisë hasim legjendën
e së Bijës së Diellit, të Bijës
së Hënës etj, ashtu si gjejmë
praktikën legjendare për t'i përfunduar
shpesh heronjtë e vdekur apo të vrarë
të legjendave si bimë që mbijnë
në varr të tyre (apo dhe si trupa të
vdekurish që metamorfozohen në bimë).
Kështu, kënga e famshme "Shumë
u desh trimi me vashën", përfundon
:"Trimi bëhet qiparis/vasha një hardhi".
Po qiparis e hardhi bëhen edhe te këngët
"Kur leve, leve ti vashë", "Valla
e Engjëlinës" të mbledhura nga
De Rada.
