Historiani i shquar Marin Barleti
është figura më e madhe e lëvizjes
së humanistëve shqiptarë të shekujve
XV-XVI. Ai lindi rreth vitit 1460 në Shkodër.
Fare i ri, më 1478, mori pjesë me armë
në luftën për mbrojtjen e qytetit të
lindjes nga rrethimi i forcave osmane. Heroizmi i
bashkatdhetarëve i mbeti në sy e në
mendje, derisa e përjetësoi në veprat
e tij historike kushtuar luftrave për të
mbrojtur atdheun "nga kujtimi i të cilit,-
shkruan ai,- tani përtërihem si për
mrekulli, por edhe për të cilin s'mund të
shkruaj pa lot në sy". Rënia e Shkodrës,
që ishte një nga kalatë e fundit të
qëndresës shqiptare pas vdekjes së
Skënderbeut, e detyroi Barletin, si shumë
të tjerë, të mërgonte në
Venedik me 1504. Por vepra që i dha emër
Barletit në kulturën shqiptare dhe në
botë ishte "Historia e jetës dhe e
bëmave të Skënderbeut", shkruar
në latinisht dhe e botuar në Romë rreth
viteve 1508-10. Kjo vepër në kohën
e vet u ribotua latisht tri herë, u përkthye
në shumë gjuhë evropiane dhe u bë
burim i një literature të gjerë për
heroin tonë kombëtar, të shkruar në
gjuhë të ndryshme të botës, që
nga italishtja, spanjishtja, rusishtja, frengjishtja,
greqishtja e deri në japonisht. F.S.Noli ka shkruar
me të drejtë se vepra e Barletit "fitoi
këndonjës anembanë botës dhe e
bëri të pavdekshëm kujtimin e Skënderbeut
në Evropë".
Popullariteti i madh që gëzoi vepra shpjegohet
me dy arsye: e para lidhet me subjektin që trajton,
me figurën e Skënderbeut, e cila u bë
e njohur dhe legjendare qysh në kohën e
vet; e dyta qëndron në forcën dhe bukurinë
e stilit me të cilin ajo është shkruar,
një stil që të rrëmben.
Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut
është, në rradhë të parë,
një vepër historike, por e shkruar nga një
dorë mjeshtri. Stili i gjallë dhe elegant
me të cilin e ka shkruar Barleti, e bëjnë
atë një vepër edhe me vlerë letrare.
Këto vlera qëndrojnë në gjuhën
e pasur dhe në figuracionin e pasur, në
mjeshtërinë plastike të vizatimit të
figurës së Skënderbeut, në frymën
patetike dhe vrullin tronditës që përshkon
tregimin, si dhe në bukurinë, gjerësine
dhe lehtësinë e frazës. Vepra e Barletit
përshkruan historinë e luftrave heroike
të shqiptarëve, të udhëhequr nga
Skënderbeu, kundër hordhive osmane. Atë
e përshkon nga fillimi në fund ndjenja atdhetare,
krenaria e autorit për vetitë luftarake
të popullit të vet, dashuria dhe adhurimi
për heroin, që i dha emrin një epoke
të tërë në historinë e popullit
shqiptar.
Vlera më e çmuar që gjen Barleti
te bashkatdhetarët e vet, është dashuria
për lirinë, për trojet amtare, vendosmëria
për të dhënë edhe jetën për
mbrojtjen e tyre.
Nuk ka gjë më të çmuar për
njeriun sesa atdheu, nuk ka detyrë më të
shenjtë sesa lufta për ta mbrojtur atë
nga i huaji. Kjo është një nga idetë
e mëdha të veprës. Kryeni detyrën
ndaj atdheut, për të cilin asnjëherë
nuk duhet kujtuar se është derdhur gjak,
se është luftuar sa duhet, sepse dashuria
për të ia kalon çdo dashurie tjetër,
shkruan Barleti.
Duke folur për qëndresën e shqiptarëve
gjatë shekullit XV, Barleti ka vënë
në qendër të veprës së vet
protagonistin dhe heroin e saj qendror Gjergj Kastriotin.
Kjo figurë është vizatuar me dashuri
e ngjyra të gjalla; ajo është dhënë
me tiparet që ia njeh historia, pra gjithmonë
në frymën e humanizmit e të konceptit
humanist për njeriun dhe luftëtarin e lirisë.
Barleti e jep Skënderbeun si personifikim të
heroit që mishëron forcën e njeriut,
aftësinë dhe bukurinë fizike e morale
të kësaj krijese të mrekullueshme,
sipas botëkuptimit humanist. Figura e tij del
madhështore, si një hero legjendar, simbol
i çlirimtarit dhe i mbrojtësit të
lirisë, prijës i një populli luftëtar
e trim , të dashuruar deri në dhembje me
trojet e veta dhe me lirinë.
Luftëtar i ashpër dhe prijës me një
zemër të madhe njerëzore, madhështor
dhe legjendar - e tillë të mbetet në
mendje figura e heroi , skalitur si me daltë
nga pena e Barletit.
Në veprën "Historia e jetës dhe
e bëmave të Skënderbeut„ autori mbron
të drejtën e një populli për të
jetuar i lirë, himnizon njeriun dhe forcën
e tij, heroizmin njerëzor dhe dashurinë
e natyrshme për trojet e të parëve.
Duke qenë një vepër historike, libri
i Barletit ka rëndësinë për të
dhënat dhe faktet që sjell. Pa këtë
vepër historiografisë për Skënderbeun
do t'i mungonin burimet e para, që e kanë
ushqyer dhe vazhdojnë t'a ushqejnë edhe
sot. Në disa raste, i rrëmbyer nga entuziazmi
që i shkakton kujtimi i ngjarjeve heroike që
përshkruan edhe urrejtja për pushtuesin,
Barleti i zmadhon ngjarjet e‚ sidomos ndryshon shifrat
e pjesëmarrësve në luftime. Por, prapëseprapë,
në thelb dhe në frymën e saj të
përgjithshme vepra i përmbahet së vërtetës
historike.
Me librin e tij Marin Barleti qëndron në
fillimet e letërsisë shqiptare, e cila e
nis udhën e saj me një vepër të
përmasave të mëdha. Kjo vepër
është shkruar në latinisht, që
asokohe ishte gjuha e kulturës në Evropë,
por ajo i përket kulturës shqiptare, jo
vetëm se është shkruar nga një
shqiptar, por se është bota shqiptare që
i ka dhënë jetë këtij argumenti
madhështor të kulturës së hershme
të këtij populli të lashtë.