Autori i tretë i rëndësishëm
i letërsisë së vjetër shqiptare
është Frang Bardhi. Midis autorëve
të tjerë të kësaj periudhe, Bardhi
zë një vend të vecantë. Duke ndjekur
vazhdën e paraardhësve në veprimtarinë
atdhetare, në fushën e krijimtarisë
letrare i kalon caqet e përkthimeve fetare. Ai
kishte interesa më të gjera. Bardhi bëri
edhe përkthime fetare, por ato mbeten të
pabotuara dhe
humbën, prandaj ai ka hyrë në historinë
e kulturës sonë kombëtare si leksikografi
i parë shqiptar, si historian, folklorist e etnograf.
Bardhi studiohet në historine e letërsisë
sonë me dy vepra oigjinale: "Fjalori latinisht-shqip„
dhe "Apologjia e Skënderbeut„. Këto
vepra e lidhin atë më tepër me humanizmin
shqiptar sesa me traditën e letërsisë
fetare të shekujve XVI-XVII.
Edhe për jetën e Bardhit dhe për veprimtarinë
e tij kemi pak të dhëna. Lindi në Kallmet
të Zadrimës më 1606. Ai sikurse edhe
Budi, krenohej që i perkiste një familjeje
pjestarët e së cilës nuk u rreshtuan
me pushtuesit.
Studimet i kreu në Itali, në kolegjin e
Loretos dhe pastaj në atë të Propaganda
Fides. Me 1635 u emërua peshkop i Sapes ( Zadrimë
). Në veprimtarinë e tij politike Bardhi
do te jetë në rradhët e para të
atdhetarëve që i përkushtohen luftës
për t'u cliruar nga zgjedha e huaj, zhvillimit
dhe përparimit të vendit dhe të gjuhës
shqipe.
Gjendja e mjeruar e popullit nën sundimin e egër
osman, dëshira dhe përpjekjet për t'a
ndihmuar atë që të shpëtonte nga
kjo robëri, ishin shqetësime që e mundonin
vazhdimisht Bardhin. Kjo duket edhe në relacionet
që i dërgonte herë pas here Papës.
Ja si shprehet në relacionin e vitit 1641 për
rëndimet dhe poshtërimet që u bëheshin
fshatarëve shqiptarë, sidomos të krishterëve,
nga arbitrariteti i feudalëve turq: "Dhjetë
ose pesëmbëdhjetë turq bashkohen dhe
kalojnë nëpër shtëpitë e
krishterëve dhe hanë e pinë sa të
kenë oreks, gjithë ditën gjithë
natën pa paguar asgjë. Ai i shkreti nuk
mund të thotë se nuk ka bukë, verë,
mish e tagji për kuajt e tyre, sepse ia përmbysin
shtëpinë dhe e rrahin egërsisht. Po
nuk pati, duhët të lerë peng rrobat
e trupit për të ngopur lakmitë e tyre
të mbrapshta …"
Relacionet e tij kanë edhe më shumë
të dhëna të tjera për gjendjen
shpirtërore të popullit, për zakonet,
traditën e tij etj. Ashtu si edhe Budi, madje
që në hapat e parë të jetës
së vet, si misionar i fesë, Bardhi hyri
në konflikt të hapur me klerin e huaj, madje
edhe me ungjin e vet, Gjergj Bardhin, të cilin
edhe do ta padise si një nga shkaktarët
e vullnetshëm të mbytjes së Budit.
Konflikti do të ishte aq i ashpër sa me
një letër drejtuar Vatikanit vetëm
4-5 vjet pasi kishte ardhur në Zadrimë,
do të shkruante: "Në qoftë se
do të shpëtoj i gjallë nga telashet
që më shkakton kryepeshkopi, qoftë
ai vetë, qoftë me anën e zotërinjve
turq, do të vij në Romë, për t'i
treguar të gjitha dhe për të kërkuar
ndihmë.
Bardhi e shikonte detyrën e peshkopit jo thjesht
si të një misionari kishëtar, por edhe
të pregatiste të rinj shqiptarë të
shkolluar e t'i vinte fre dërgimit të misionarëve
të huaj në viset shqiptare. Ai kërkonte
klerikë të arsimuar
shqiptarë, që t'u hiqeshin nga duart misionarëve
të huaj shkollat që ishin hapur në
vendin tonë për qëllimet e tyre të
mbrapshta. Ai vetë, kishte nxitur dhe dërguar
për studime në Itali, klerikë të
vendit, të cilët do të merrnin dorë
drejtimin e këtyre shkollave.
Vitet e fundit të jetës së Bardhit
në vend që të ishin vite pune në
lëmin e gjuhësisë e të letërsisë
shqipe dhe të lëvizjes shqiptare për
t'u çliruar, siç pritej prej hartuesit
të fjalorit të parë të shqipes,
përmbledhësit të parë të
folklorit të parë të shqipes, prej
mbledhësit të parë të folklorit
tonë dhe prej mbrojtësit erudit të
shqiptarisë së Skënderbeut, ishin vite
lufte kundër pushtimit të huaj, ashtu edhe
kundër synimeve të kishës katolike
të Romës, vite që e lodhën shumë.
Duke u gjendur në pellgun e kundërshtimeve
dhe të intrigave që u thurren kundër
tij më në fund u dorëzua, në mos
drejpërdrejt, tërthorazi. Vdiq fare i ri,
në moshën 37-vjeçare, në një
kohë kur mund të ndihmonte shumë për
zhvillimin dhe përparimin e vendit e të
kulturës shqiptare.
Megjithatë Bardhi mbetet një nga figurat
më të shquara të kulturës shqiptare
për kohën kur jetoi. Ai na la trashëgim
dy vepra madhore "Fjalorin latinisht-shqip„ dhe
"Apologjja e Skënderbeut„. "Fjalorin
latisht-shqip„ Bardhi e shkroi që kur ishte student
dhe e botoi më 1635 në Romë. Autori
thotë se e shkroi këtë vepër që
t'i ndihmonte "…gjuhës sonë që
po bdaret e po bastardhohet sa me parë të
ve …„ Bardhin e brente kështu shqetësimi
si ta ruante gjuhën shqipe që të mos
prishej e të mos humbiste me të kaluar të
kohës në kushtet e pushtimit osman, dhe
nga ana tjetër t'u shërbente edhe klerikëve
katolike shqiptarë që nuk dinin gjuhën
latine. Fjalori përmban rreth 2.500 fjalë
shqipe. Krahas fjalëve, jepen edhe togfjalësha
që tregojnë përdorimin e tyre. Në
këtë fjalor për herë të parë
gjuha shqipe ballafaqohet me një gjuhë të
përpunuar, siç ishte gjuha latine në
atë kohë.
Përkthimi në shqip mbështetet kryesisht
në gjuhën popullore, në fondin kryesor
të gjuhës sonë, por shpeshherë
Bardhi sjell në përdorim edhe shume fjalë
të lashta. Me këtë vepër zë
fill leksikologjja shqiptare, ndaj me të drejtë
Bardhi quhet edhe leksikologu i parë në
historinë e gjuhës shqipe.
Në fund të fjalorit, në një shtojcë,
autori ka perfshirë edhe material gjuhësor,
si; emra mashkullore e femërorë, emra farefisnie,
emrat e qyteteve dhe të kështjellave kryesore
të Shqiperisë, parafjalë, pasthirrma,
disa mënyra të përshëndeturi si
dhe një dialog të shkurtër.
Por kjo vepër i hapi rrugë dhe një
dege tjetër të dijes shqiptare, folkloristikës
sonë, sepse në të jane përfshirë
edhe 113 proverba, shumica origjinale dhe vetëm
pak të përkthyera. Edhe në zgjedhjen
e tyre autori niset nga qëllime të qarta
patriotike. Ndër këto proverba, interes
të veçantë kanë ato që
dëshmojnë për vetitë e bukura
morale të popullit tonë, veçanërisht
ato që shprehin urrejtjen për pushtuesin,
si : "Tek shkel turku, nuk mbin bar„ etj.
Në fjalorin e tij ka përdorur alfabetin
latin, pothuajse njëlloj si Buzuku e Budi, me
ndonjë ndryshim të vogël, çka
të bën të mendosh se duhet të
ketë njohur veprat e tyre.
Vepra tjetër e njohur e Bardhit është
"Apologjia e Skënderbeut", botuar latinisht
në Venedik më 1636. Titulli i saj i plotë
është: "Gjergj Kastrioti epirotas,
i quajtur zakonisht Skënderbe, princ trim mbi
trima dhe i pathyeshem i shqiptareve, u kthehet bashkëatdhetarëve
dhe atdheut të tij prej Frang Bardhit".
Vepra në të vërtetë është
një apologji (mbrojtje) që i bën autori
Skënderbeut, si bir dhe hero i popullit shqiptar,
prandaj edhe është quajtur Apologjia e Skënderbeut.
Këtë vepër autori e ka shkruar për
15 ditë, në kulmin e zemërimit, në
rrugë e sipër, kur po kthehej në Shqipëri
për të hedhur poshtë mendimet e pathemelta
të një peshkopi boshnjak, që i mohonte
Skënderbeut prejardhjen shqiptare. Më 1631
boshnjaku Tomko Marnavici kishte botuar një libërth
ku pretendonte se Skënderbeu nuk ishte me origjinë
shqiptare, por boshnjake, madje nga familja e Marnaviçëve.
kjo rrethanë i jep veprës një frymë
të mprehtë polemike dhe një stil energjik.
Këtë falsifikim Bardhi e quan të "kobshëm„
dhe ai iu vu punës për këtë vepër,
se, po të heshtte, i dukej sikur do të tradhëtonte
veten dhe atdheun. Pra , është ndjenja atdhetare
ajo që e bren përbrenda autorin. Por fuqia
e mendjes dhe e punës së tij bëhet
më e madhe kur kjo ndjenjë përkon me
drejtësinë e çështjes që
mbron. Bardhi do t'i japë popullit të vet
atë që i përket, duke pasur parasysh
më tepër të vërtetën se sa
atdheun, ashtu sic nuk do t'i lejonte vetes të
rrëmbente një populli tjetër atë
çka i përket atij. Dashuria e tij për
atdheun fisnikërohet aq sa është e
lartë edhe madhështore ideja dhe ndjenja
e së vërtetës "Unë e mora
përsipër këtë barrë, - thotë
Bardhi, - jo për ndonjë arsye tjetër,
veç që të qes para syve të tu
(lexues) të vërtetën lakuriqe, të
panjollosur, sepse kjo s'ka nevojë të lyhet
e të stoliset me fjalë të bukura edhe
të rrema".
Dashuria për atdheun, për të vërtetën,
për popullin, për historinë dhe heroin
e tij, për gjuhën dhe traditat e larta janë
idetë themelore që përshkojnë
fund e krye veprën. Mendjemprehtësia, kultura,
horizonti i gjerë dhe aftësia për t'i
përdorur me mjeshtëri argumentet janë
karakteristika dalluese të veprës dhe të
vetë autorit.
Për të mbrojtur shqiptarësinë
e Skënderbeut autori niset nga argumente të
sigurta dhe të shumta historike, pa nënçmuar
gojëdhënat. Ai zotëron plotësisht
metodën e shkencës historike të kohës
dhe vlerëson e krahason në mënyrë
kritike burimet historike. Përveç kaq
e kaq historianëve në zë që sjell
si argumente në mbrojte të tezës së
vet të drejtë, Bardhi si një njohës
dhe mbledhës i i traditës gojore popullore,
për të vërtetuar shqiptarësinë
e Skënderbeut, shfrytëzon me mjeshtëri
të rrallë gojëdhënat dhe faktin
që emri i Skënderbeut dhe kujtimi i tij
rrojnë të gjalla në ndërgjegjen
e popullit.
"Vazhdimisht gjer në ditët e sotme,
- shkruan autori, - bashkëkohësit tanë
flasin për të dhe këndojnë me
zë të lartë trimërinë e tij
nëpër gostitë… dhe e quajnë Skënderbeun
tonë me emrin "Kuçedra e Arbrit",
d.m.th. dragoi i Epirit. Dhe sa herë që
shqiptohen këto fjalë, kuptohet vetëm
Skënderbeu".
Ndjenja patriotike, dashuria për popullin dhe
vendin e vet, krenaria për të kaluarën
e tij të lavdishme dhe admirimi për heroin
që çuditi botën me trimërinë
e tij përshkojnë gjithë veprën.
Këto përcaktojnë edhe disa cilësi
të stilit të autori , si: patosin e ngritur,
frazën e gjatë dhe të ngjeshur, gjuhën
e mprehte plot thumba, për të hedhur poshtë
fallsifikimet e kundërshtarit etj. Këto
tipare e bëjnë veprën jo thjesht një
polemikë historike, por një libër me
vlera letrare. Njeri me kulturë të gjerë
dhe mendje të mprehtë, Frang Bardhi, duke
vazhduar traditën e Barletit në historiografinë
shqiptare dhe duke hapur rrugë në fushën
e leksikograisë e të gjurmimeve etnografike,
me veprën e tij u bë një figurë
e shquar e kulturës shqiptare të shekullit
XVII.