Më 1464 filloi për shqiptarët
periudha e fundit e rezistencës së udhëhequr
nga Skënderbeu kundër shkelësve turq.
Tani sulltan Mehmeti i II dërgoi kundër
Shqipërisë një varg ekspeditash, qëllimi
i të cilave ishte të shkretonin krejtësisht
vendin për të shteruar burimet ekonomike
e financiare, të lodhnin dhe të demoralizonin
forcat shqiptare për të përgatitur
kështu terenin e grushtit përfundimtar.
Megjithatë shqiptarët nuk u ligështuan
por i përballuan me të gjitha forcat e tyre
hordhitë e egërsuara otomame. Më 14
gusht 1464 në afërsitë e Ohrit, shqitarët,
të udhëhequr gjithënjë nga Skënderbeu,
i dërmuan plotësisht ushtritë turke
nën komandën e Sheremet Beut. Më 1465,
sulItan Mehmeti i II ia ngarkoi barrën e ekspeditave
një renegati shqiptar, Ballaban Pashës,
një nga ushtarakët më të shquar
të perandorisë së osmanllijve. Brënda
vitit Ballabani kryesoi katër ekspedita kundër
Shqipërisë . Ekspedita e parë u krye
në prill. Beteja u zhvillua në fushën
e Vajkalit, në Bulqizë dhe përfundoi
me thyerjen e ushtrive turke. Por fitorja kushtoi
shumë shtrenjtë. Ballabani dijti ta tërhiqte
ushtrinë turke nga beteja pa pësuar dëme
të mëdha dhe njëkohesisht të kapte
gjallë disa qindra robër shqiptarë,
bashkë me ta dhe 8 nga komandantët më
të shquar të Skënderbeut, midis të
cilëve edhe Moisi Golemin.
Komandantët e zënë rob u qëndruan
heroikisht deri sa vdiqën, torturave të
turqve. Ekspedita e dytë u krye në qershor
dhe e treta në korrik, por në të dy
rastet Ballaban Pasha u thye shumë keq. Në
gusht të atij vit, kundër Shqipërisë
erdhën dy ushtri turke njëkohësisht
nga dy drejtime të ndryshme, njëra nën
komandën e Ballaban Pashës nga Maqedonia
dhe tjetra nën atë të Jakup Arnautit
nga sanxhaku i Shqipërisë. Por Skënderbeu,
në krye të ushtrisë shqiptare theu
më parë Ballaban Pashën në fushën
e Vajkalit dhe pas disa ditësh ushtrinë
tjetër turke në fushën e Kasharit,
ku mbeti i vrarë edhe komandanti i saj, Jakup
Arnauti.
Duke kujtuar se tashmë ishin krijuar kushtet
për të shkatërruar qëndresën
shqiptare, sulltan Mehmeti i II vendosi më në
fund të vinte vetë në Shqipëri.
Në qershor të vitit 1466 në krye të
armatës së jenicerëve dhe të ushtrive
të Anadollit e të Rumelisë, prej rreth
150 mijë vetësh, duke ardhur nga ana e Manastirit,
hyri në Shqipëri, përshkoi luginën
e Shkumbinit dhe iu drejtua Krujës. Me këtë
ekspeditë lufta e madhe shqiptare-turke arriti
kulmin. Kronistët turq, të cilët na
japin lajme mjaft interesante për këtë
ekspeditë, thonë se këtë radhë
sulltan Fatihu kishte vendosur të shtypte me
çdo kusht rezistencën shqiptare duke përdorur
të gjitha mjetet e mundëshme, bashkë
me to çfarosjen e popullsisë vëndase.
Shqiptarët, të cilët e parashikonin
tërbimin e turqve, e dinin se këtë
radhë më tepër se herë tjera,
ishin të detyruar të luftonin për jetë
a për vdekje. Për këtë arësye,
sikurse shënon Dursun Beu, kur ushtritë
turke hynë në Shqipëri, shqiptarët
kishin braktisur fushat e luginat, ishin tërhequr
në male të thepisura dhe në gryka të
ngushta ku kishin marrë masa mbrojtëse.
Ushtrinë e vet sulltani e ndau në dy pjesë.
Njëra nga ato rrethoi Krujën. Tjetra mori
urdhër të ndiqte çetat shqiptare
që sulmonin prapa krahëve ushtrinë
dhe karvanet turke. Osmanllijtë, pohon kronisti
Qemal Pasha-Zade, - për shkak të dëmeve
të mëdha që pësuan me shqiptarët
u treguan këtu të tmerrshëm dhe s'lanë
bimë mbi tokë". Reparte turke të
stërvitura në luftimet e maleve, i ndoqën
shqiptarët deri në thellësi, por kudo
ndeshën në një qëndresë të
pabesueshme. Gjatë këtyre operacioneve,
thotë Dursun-Beu, me urdhër të padishahut
u vra pa mëshirë, cilido që u zu gjallë,
vendi u plaçkit tmerrësisht, gratë
dhe fëmijët u morën robër. Plaçka
e luftës qe aq e madhe, shton Qemal Pashë-Zadeja,
sa për të mos e lënë atë
në duart e shqiptarëve, kuajtë e ngarkuar
rëndë ngordhën rrugës. Me gjithë
dëmet e mëdha, shqiptarët u rëzistuan
heroikisht këtyre operacioneve. Kronisti bizantin
i sulltan Fatihut, Kritobuli nga Imbrosi, që
e vëzhgoi së afërmi këtë
luftë, thotë se shqiptaret preferonin më
mire vdekjen se sa të binin në duart e turqve.
"Disa ilirianë (shqiptarë) shkruan
Kritobuli duke parë se ndiqeshin nga hoplitët
dhe pasi nuk gjetën asnjë vend për
t'u strehuar, u hodhën poshtë që nga
shkëmbejt, në hapësirën e përrejve
dhe u vranë."
Me pjesën tjetër të ushtrisë,
Mehmeti i II. duke patur prane edhe Ballaban Pashën
e shtrëngoi rrethimin e Krujës. Si më
1450 edhe tani, Skënderbeu kishte lënë
në kështjellë një garnizon prej
4 mijë vetësh, nën komandën e
Tanush Topisë ,kurse vetë me pjesën
tjetër të ushtrisë prej rreth 8 mijë
vetësh, kishte qëndruar jashtë. Edhe
këtë radhë, Kruja u qëndroj gjyleve
të mëdha dhe sulmeve të përgjithëshme
të turqve. Skënderbeu si dhe më parë
nga jashtë, me sulmet e tij të shpeshta,
i shkaktoi dëme të shumta ushtrisë
së panumërt të osmanllijve. Sulltani
i drejtoi vetë operacionet e rrethimit për
dy muaj me radhë. Në gusht ky u bind se
Kruja nuk mund të merrej dot as këtë
radhë. Kështu Pushtuesi i Stambollit, sulltani
që kishte projektuar planin e pushtimit të
Italisë, u mbulua me turp nën muret e Krujës.
Në gusht ai me një pjesë të
ushtrisë u largua nga kampi i Krujës duke
lënë aty Ballaban Pashën me 80 mijë
ushtarë për të vazhduar rrethimin derisa
të detyronte garnizonin të dorezohej nga
uria. Për t'i siguruar një pikëmbështetje
të sigurtë ushtrisë turke që la
në Shqipëri, Mehmeti i II ndërtoi,
në luginën e Shkumbinit, mbi gërmadhat
e kalasë vjetër të Valmit, një
kala të re, së cilës i vuri emrin arabisht
Ilbasan (vend që sundon). Në një letër
që Mehmeti i II i dërgoi birit të tij,
Bajazitit, i thoshte ndër të tjera se kalaja
e re ishte ndërtuar në vëndin më
të përshtatshëm dhe do të shërbente
si bazë për pushtimin e Shqipërisë.
Sulltani e bëri Elbasanin po në atë
kohë edhe qendër sanxhaku duke lidhur pas
tij krahinat në veri të lumit Devoll e Seman
të cilat në organizimin e vitit 1432 ishin
përfshirë në sanxhakun e Shqipërisë.
Me këtë organizim të ri sanxhaku i
Shqipërisë u suprimua. Në vend të
tij tani kishte dy sanxhaqe; njëri në Shqipërinë
e mesme me qendër Elbasanin, të cilit iu
ngarkua barra të nënshtronte krahinat që
ndodheshin në kontrollin e Skënderbeut,
tjetri në jug me qëndër në Vlorë,
i cili do të shërbente si bazë për
përgatitjen e ekspeditë që Fatihu ëndërronte
gjithnjë të kryente në Itali. Për
të plotësuar organizimin ushtarak-administrativ,
sulltani urdhëroi të bëhej edhe një
herë regjistrimi i tokave në defterin e
hollësishëm.
Në vjeshtë, pasi kishte përfunduar
ndërtimi i kalasë, sulltani u largua nga
Shqipëria. Gjatë rrugës prej Elbasanit
në Dibër, ai rrethoi dhe pushtoi qytetin
e Qidhnës, ku ishin strehuar rreth 10 mijë
gra, pleq e fëmij, të larguar nga krahinat
fushore dhe pasi i shtiu në dorë, i masakroi
barbarisht si hakmarrje për disfatën e turpshme.
