Romani "Oh" i Anton Pashkut,
për shumëçka është karakteristik
dhe fare i veçantë në letërslnë
shqiptare. Kur u paraqit para tridhjetë vjetësh,
u emërua "hermetik", u tha se është
jehonë e antiromanit, e kështu me radhë.
Në të vërtetë, kjo vepër
është një vazhdimësi e natyrshme
e tregimeve pararendëse moderne të autorit,
në kuptimin e mirëfilltë të nocionit
modernizëm: prozë që i shprish konvencionet
tradizionale që artikulon realitetin përmes
figurshmërisë së veçantë
dhe originale që në mbështetje të
së kaluarës konstrukton kuptime, mundësi
dhe vizione, të shumëfishta universale.
Ky roman është fabul klasike, pa lidhje
syzeike, pa rrjedhje njëdimensionale kronologjike,
pa rrëfyes të artikuluar qartë, pa
këndvështrim të fiksuar të autorit;
natyrisht që nuk mund të ritregohet përmbledhtazi
si thurje e rregullt ndodhish të caktuara. Në
fillim të romanit sajohet një mjedis nismëtar
i mbyllur: burri dhe gruaja në dhomë, dhe
akuariumi simbolik me tre peshqit brenda. Fillimi
i tekstit përcakton aktualitetin nga i cili burri
(rrëfimtari i drejtpërdrejtë dhe i
tërthortë, pjesërisht personazh), niset
në një udhëtim imagjinar nëpër
të kaluarën dhe të ardhmen. Rrëfimtari,
burri që do t'i sajojë shkallët e mundshme
të zbritjes retrospektive përkatësisht
shkallët e ngjitjes, vendoset në situata
dhe perspektiva të ndryshme, në kontekstin
e bëmave nga e kaluara ilirike e këtej,
si dhe në atë të kohës, si histori
e përsëritur. Ai vepron vetëm përmes
imagjinatës, pa ndërmarrë asgjë
konkrete. Gruaja, e cila nuk flet e as ndërhyn
fare gjatë këtij udhëtimi të burrit,
shpaloset si tip iluzionist që ndërton kulla
rëre. Në fund të romanit, që është
përsëritje e tekstit fillestar, gruaja largohet
në mënyrë protestuese; dy peshqit e
vegjël kanë ngordhur, ndërsa ai me
pika të kuqe lëviz "krenar" nëpër
hapësirën e akuariumit. Duke qenë përsëritje
e tekstit fillestar, e tekstit ku paraqitet vizualisht
një mjedis i rivendosur në fund të
romanit, pas gjithë atij udhëtimi imagjinar
në të dy krahët e kohës, lexuesit
i lindin një sërë përfytyrimesh
simbolike lidhur me realitetin dhe jetën përgjithësisht.
Në strukturën tërësore të
këtij romani të rrëfimit qarkor, ku
udhëtimi i nisjes i përngjan atij të
kthimit, nga drejtimi i kundërt në pikën
e nisjes, duhen sqaruar dy kategori themelore të
poetikës së romanit: koha dhe rrëfimtari.
Rrëfimi shtrihet deri në kohën antike
ilire dhe jepet përmes ngjyrimit ironiko-alegorik,
ekspresion ky që duke heshtur, e shquan dhe e
bën më të zëshme idenë qendrore
të romanit: historinë shqiptare të
dhimbshme e të përsëritur, shpalimin
e mungesës së substancës së formuar
dhe të artikuluar të qenies. As e ardhmja
e projektuar në këtë kuadër, në
vizionin e Anton Pashkut nuk është shpresëdhënëse.
Vizioni i projektuar para tridhjetë vjetëve,
prandaj tingëllon aq aktual sot. Kështu,
romani mund të quhet edhe historik, po në
radhë të parë si roman i idesë,
i mendimit, madje filozofik.
Rrëfimi i ngjarjeve strukturohet mbi disa nivele
kohore: e tanishmja që rrjedh si dialog i Burrit
- rrëfimtarit me "bashkëbiseduesen"
e pranishme. Në fillim, ky "dialog"
përgatit atmosferë dhe kushte për kërcim
drejt shkallës retrospektive, të përftuar
si dialog me Plakun. Kjo mundëson një retrospektivë
të dyfishtë, për kapërcimin në
kohën dhe botën antike ilire. Rrëfimi
lidhet me tri nyje kohore, e tanishmia dhe dy shkallët
e kohës së kaluar. Përmes tyre dhe
zërit të fuqishëm të fshehur jepet
përsëritja e historisë, e dramës
kolektive shqiptare. Romani "Oh" ngrihet
mbi një strukturë të komplikuar e të
përsosur të llojit të vet dhe njëkohëslsht
u prin dhe shtron çështje teorike nga
më të rëndësishmet lidhur me zhanret
tregimtare, e sidomos me kategoritë kryesore
të poetikës, siç u tha më sipër.
Lidhja e nyjeve kohore, zhytja e rrëfimtarit
drejt retrospektivës së njëfishtë
e të dyfishtë në rrëfimin romanesk
të Anton Pashkut, sajohet përmes teknikës
moderne që këtu rrjedh natyrshëm, pa
asnjë imitim të sforcuar. Mjedisi antik
nuk realizohet, para së gjithash, përmes
faktografisë historike (edhe pse mund të
identifikohen lehtë bëma dhe autorë
të tyre), por si një gjallërim, konkretizim
i vetëdijes mbi të. Kjo teknikë e zhytjes
shkallë-shkallë në kohë mund të
quhet dhe psikologjike-asociative. Kështu, kur
rrëfimtari duhet të bëjë një
kërcim parabolik në kohë, ai fillon
parapërgatitjen për këtë hap,
duke synuar në një cak të cakuar që
nënkupton, në të njëjtën
kohë, shkëputjen nga realiteti aktual. Përmes
kësaj thirrjeje të brendshme, shfaqen të
gjalla kohët e synuara, aktorët dhe ngjarjet
historike dhe të sajuara.
Kështu, lexuesi sa mrekullisht aq edhe spontanisht
gjendet brenda një bote antike, ambjentohet me
të duke e harruar rrëfimtarin. Gjendja haluçinante
që për një çast e rrëmben
lexuesin, zhduket sakaq dhe gjithësinë e
merr në dorë një tjetër ligjshmëri.
Kështu, sa më thellë depërton
në lashtësi para së gjithash, rrëfimtari
synon të sugjerojë një vizion të
mundshëm për kohën e ardhme, që
shtrihet në pjesën e dytë të veprës.
Edhe lexuesi me pak përvojë, e ndien se
rrëfimi i drejtpërdrejtë shqipton një
kuptim të mbuluar, të cilin e zbulon dhe
e shumëfishon lexuesi. Pikërisht për
këtë shkak, leximi i romanit në fjalë
i Anton Pashkut jo vetëm që kërkon
përqëndrim maksimal, por është
vepër që domosdoshmërisht kërkon
lexim të dytë.
Ngjarjet të duken vetvetiu të natyrshme,
të parrëfyera nga pikëpamja e dikujt,
pra i lë veprimet të ndodhin e jo të
ritregohen. Një sistem i tillë rrëfimi
nxit lexime dhe interpretime shumështresore duke
përbërë, tiparin dallues të stilit
të Anton Pashkut.
