Eskili ka pasur një veprimtari
shumë të gjerë letrare. Ka shkruar
rreth 90 tragjedi, nga të cilat janë ruajtur
të plota: Lutëset, Persët, Të
shtatë kundër Tebës dhe Agamemnoni,
Koeforet, Eumenidet, që janë pjesë
përbërëse të trilogjisë Orestia(5)
Përveç tragjedisë Persët, të
gjitha të tjerat i kanë marrë subjektet
nga ciklet e miteve dhe legjendave të lashta,
përmes të cilave Eskili shprehu shpirtin
e kohës, përplaset politike e shoqërore,
virtytet dhe krimet, sasionet njerëzore në
tërë dritë-hijet e tyre, luftën
në rrafshin fizolofik midis obskurantizmin dhe
iluminizmit.
Lutëset. Për nga ndërtimi i thjeshtë
dhe zotërimi i pjesëve të korit, e
para në vargun e tragjedive të ruajtuara,
mendohet të jetë tragjedia "Lutëset".
Në themel të veprës shtrohen dy probleme:
ai i ndalimit të martesës brenda fisit dhe
ai i dashurisë si ligj i ripërtëritjes
së gjinisë njerëzore.
Sipas renditjes tradicionale tragjedia e dytë
është TË SHTATËT KUNDËR TEBËS(6),
ku tregohet lufta për pushtet midis dy vëllezërve
Eteoklit dhe Polinikut, të cilët kishin
rënë në marrëveshje të qeverisnin
Tebën me rradhë. Vjen një ditë
dhe Eteokli vendos të mos e ndajë pushtetin
më të vëllanë. Atëherë,
ky u drejtohet gjashtë prijësve miq të
tij dhe vetë i shtat shkon t'i bjerë të
vëllait, Eteoklit. Të dy vëllezërit
vriten në përleshje me njeri-tjetrin.
PERSËT. Është një nga veprat e
hershme të Eskilit, e vetmja tragjedi nga ato
që njohim, që e ka marrë subjektin
jo nga mitologjia, po nga ngjarjet historike në
jetën e Greqisë së shekullit V p.e.r.
Fitorja e grekëve kundër persëve është
jo vetëm fitorja e një lufte të drejtë,
por edhe e demokracisë kundër tiranisë
së Lindjes, e qytetërimit të ndritur
helen kundër prapambetjes dhe errësirës
që mbulonte një perandori përbindëshe
e despotike.
ORESTIA. Është e vetmja trilogji që
është ruajtur e plotë, e përbërë
nga tri tragjedi: "Agamemnoni", "Koeforet"
dhe "eumenidet". Subjekti i "Oresias"
është mallkimi i fisit si pasojë e
krimit të kryer nga të parët. Ideja
e autorit se krimi lind krimin përshkon të
gjitha ngjarjet e tragjedisë.
Në pjesën e parë, "Agamemnoni",
tregohet kthimi i mbretit në atdhe dhe vrasja
e tij nga e shoqja Klitemnestra dhe i dashuri i saj
Egisti. Është pa dyshim pjesa më e
bukur e trilogjisë, e mbushur me atmosferë
dramatike e kontraste të fuqishme pas të
cilave fshihet hipokrizia e Klitemnestrës, e
cila e pret të shoqin me nderime të mëdha.
Në një vend të tragjedisë "Agamemnoni",
kori shpreh mendimin se "… drejtësia shpesh
ndriçon / dhe në shtëpitë plot
me tym./ Ku zemrat kanë pastërti/ Ndërsa
pallatet veshur ar,/ Dorë e përlyer që
i sundon,/ Ajo kthen sytë e i braktis".
Idetë madhore demokartike e humane të Eskilit
shpalosen gjerë në trilogjinë "Orestia"
që është një nga gurët më
të çmuar në gjerdanin e letërsisë
botërore. Gëtja tragjedinë "Agamemenoni"
e ka cilësuar "kryeveprën e kryeveprave".
Edhe në tragjedinë e dytë, "koeforet",
(gratë që çojnë në varre
vajra, verë etj.) spikat thellësia psikologjike
e artit eskilian. Oresti vret të ëmën,
Klitemnestrën, dhe të dashurin e saj Egistin,
për të marrë hakun e të atit.
Por përpara se të ngrejë shpatën
t'i bjerë, ai stepet nga fjalët e së
ëmës që kërkon mëshirë:
Ndalo, o bir, nderoje këtë gji/ Përmbi
të cilin gjumi shpesh të zù/ Tek
qumështin që ty të rriti, thithje.
Në pjesën e tretë të trilogjisë,
në "Eumenidet", rrihet çështja
rreth veprës së kryer nga Oresti mëmëvrasës.
Në fillim na paraqitet hija e Klitemnestrës
që kërkon shpagimin ndaj të birit.
Ajo u drejtohet Erineve, hyjneshave të hakmarjes,
që mbrojnë ligjet e gjakut nga ana e nënës
(matriarkatin). Hija kërkon t'i zgjojë nga
gjumi dhe të mos e braktisin, por ta mbrojnë.
Në mënyrë metaforike, Orestin e mundon
dhe përndjek ndërgjegja e vrarë. Ky
është dënimi më i madh për
të, që as në ferr nuk do t'i ndahet.
Por Oresti s'mbetet vetë, Ai ka në anën
e tij hyun Apollon, që mbron lidhjet e gjakut
nga ana e babait, (patriarkatin). Në debatin
e flaktë që ndizet midis Apollonit dhe Erineve,
për të ndarë çështjen,
thirret hyjnesha Atenë, e cila i nderon të
dy palët. Ajo e ka të vështirë
të vendosë vetë, prandaj fton gjykatësit
më të mirë ta drejtojnë gjygjin.
Votat ndahen baraz, sa për Orestin aq edhe për
Erinet. Atena votën e saj e jep për Orestin.
Dhe me këtë Oresti çlirohet nga përndjekja
e Erineve.
Trilogjia "Oresita" shquhet jo vetëm
për madhështinë e saj si vepër
arti, por edhe për pasurinë e ideve dhe
problemeve të rrahur në legjendat e saj,
përmes të cilave tragjediani i madh u ka
bërë jehonë ngajreve dhe problemeve
të mprehta poliktike e shoqërore në
periudhën e vendosjes së shtetit demokratik
skllavopronar.
Eskili me të drejtë është quajtur
poeti i së Drejtës, simbol i së cilës
në mitologji ishte bija e Zeusit, hyjnesha Dike.
Ai është sa realist në pasqyrimin e
jetës, aq dhe romantik në ëndrrën
e tij për një jetë të drejtë
e të virtytshme.
Eskili është artist i madh. Me figurat e
personazheve të fuqishëm e me gjithcka të
bukur e të madhërishme që kanë
veprat e tij, ai e ngriti tragjedin greke në
një lartësi të paparë ndonjëherë.
Gjenia e tij ndikoi shumë te Sofokliu e Euripidi.
Në veprën e Eskilit gërshetohet në
një haromoni të plotë tragjizmi me
skena të një lirizmi të hollë
poetik.
Stili i Eskilit është i fuqishëm e
i pasur me shprehje të bukura, në metafora
e figura të tjera të guximshme, në
fjalë të urta e aforizma, e sidomos në
fjalë të përbërë (kompozita).
Shumë nga këto dhe nga mjetet skenike, si
hanxhari, qefini, fantazmat, hijet që ngrihen
nga varri, profecitë e formulat magjike, po në
rradhë të parë forcat dramatike, veprimet
dhe pasionet titanike të heronjve na kujtojnë
në shumë anë tragjedianin e madh anglez
Shekspirin për të cilin Kadareja, vëren
se nuk mund të thuhet asgjë e sigurt se
si do të ishte ai pa Eskilin.
