Tragjedia "Promoteu i mbërthyer"
është një nga veprat më madhështore
të Eskilit.
Kjo tragjedi është pjesë përbërëse
e një trilogjie, dy pjesët e tjera të
së cilës Prometeu zjarrsjellës dhe
Prometeu i çliruar nuk janë ruajtur.
Sipas mitit, Prometeu krijoi me baltë njeriun
e parë, i cili me kohë, u shumëzua,
Qe të mos i linte në mjerim dhe padije,
shkoi te qerrja e zjarrtë e Diellit (Helios),
vodhi një shkëndijë të cilën
e vuri në një kallam dhe këtë
burim të zjarrit hyjnor ua solli njerëzve,
Kjo e bëri Zeusin të tërbohet nga mëria,
dhe të urdhërojë Pushtetin, Dhunën
dhe Hefestin ta mbërthejnë Prometeun në
një shkëmb në malet e Skithisë
në Kaukaz. Këtu fillon dhe veprimi i tragjedisë
që zhvillohet në atë vis të egër
e të shkretë, ku nuk ka shkelur këmbë
njeriu.
Dersa Prometeu është duke u ankuar për
këtë ndëshikm të padrejtë,
dëgjohet frushullima e flatrave të nimfave
oqeanide, që vijnë nga larg për ta
ngushëlluar së bashku me babanë e tyre,
Oqeanin, i cili i shpreh keqardhjen e heroit dhe orvatet
ta bindë që të pajtohet me Zeusin.
Por Prometeu pranon më mire të vuajë
se sa t'i përulet tiranit. Oqeani largohet.
Prometeu i tregon korit të nimfave Oqeanide të
mirat që i ka sjellë njerëzimit.
Ndërkaq vjen Ioja(1), viktimë e Zeusit,
të cilën gruaja e tij, Hera, e kishte shndërruar
në mëshqerrë dhe e kishte detyruar
të bridhte nëpër botë pa gjetur
kurrë prehje. Prometeu, i cili ishte i pajisur
me dhuntinë profetike për të njohur
të panjohurën, i paraflet Iojës për
vuajtjet e tjera që ajo do të heqë,
dhe se si nga fisi i asaj do të lindë një
hero shumë i fuqishëm, i cili do të
çlirojë Prometeun nga vuajtjet. Këtu
krijohet nyja që lidh tragjedinë me pjesën
e tretë të trilogjisë Prometeu i çliruar.
Zeusi, i tërbuar nga qëndrimi i paepur i
titanit, dërgon Hermesin për ta kërcënuar
dhe detyruar t'I zbulojë të ardhmen, por
Prometeu hesht. Heshtja e tij shpreh më shumë
se çdo fjalë urrejtjen për tiranin.
Atëherë Zeusi nuk duron më dhe e gjuan
me rrufe Prometeun, i cili groposet bashke me shkëmbin
ku ishte mbërthyer, në fund të dheut.
Tragjedia "Prometeu i mbërthyer" është
një vepër e mbushur me patosin e luftës
për liri, me bukurinë e vetëflijimit:
M'u dhimb gjithçka, veç vetja nuk m'u
dhimb.
Konflikti midis Prometeut dhe Zeusit ka një
kuptim të thellë filozofik në të
gjitha rrafshet e mendimit njerëzor. Eskili përmes
tij goditi tragjikisht për vdekje obskurantizmin
dhe tiraninë.
Prandaj Prometeun e kanë quajtur "Shënjtin
dhe martirin më fisnik në kalendarin filozofik".
Figura e heroit që pranon më mirë të
vuajë e të durojë dhembjet më
të tmerrshme, sa si t'i nështrohet Zeusit
dhe ti shërbejë si skllav, është
dhënë në tërë madhështinë
dhe krenarinë e martirit kryengritës.
Në fjalët e Oqeanideve që i thonë
heroit se kur të çlirohesh ti, do të
matësh në fuqi me Zeusin, poeti sheh mundesitë
njerëzore për të sfiduar qiellin. Eskili
e ka zbritur prometeun hyj në tokë, e ka
humanizuar për të simbolizuar me të
drejtësinë, arsyen njerëzore kundër
arbitraritetit dhe pushtetit absolut të hyjnive:
Ta them haptazi: të gjithë ju hyjni
Të qiellit ju urrej…
I thotë heroi Hermesit.
Zjarri prometean simbolizon arsyen, përparimin,
dritën që do të ndriçojë
mendjen e njeriut dhe që do ta bëjë
atë të vetëdijshëm për madhështinë
e tij. Në këtë vështrim Prometeu
është një filozof iluminist.
Parashikimi i Prometeut se një ditë do të
çlirohet nga vargonjtë e Zeusit, qëndron
në besimin në forcën emancipuese të
përparimit, që e ka burimin nga shkëndia
që ai i dha njerëzimit.
Figura e Prometeut, e të parit romantik të
madh në letërsinë evropiane, që
ëndërron për ditë më të
mira, kjo figurë, për fisnikërinë
dhe dashurinë e pakufishme që ka për
njerëzit, është një nga më
madhështoret e më të bukurat në
galerinë e artit botëror.
Dinjiteti dhe përmasat vigane të Prometeut
shquhen më mirë në sfondin e hyjnive
të tjera servile, që i shërbejnë
qorrazi Zeusit tiran. Pushtetit dhe Hefestit, që
e mbërthejnë në pranga, heroi u thotë
se është "… armik i Zeusit/ dhe i gjithë
perëndive/ që kërrusin qafën".
Personazhe që i binden pa asnjë luhatje,
e madje me zell të madh, vullnetit të Zeusit,
janë Pushteti, dhuna dhe Hermesi. Në gojën
e tyre nuk i vihet asgjë e keqe Zeusit. Poeti,
përmes personazheve të tjera hyjni, ka mundur
të zbulojë gjendje psikologjike të
ndryshme në mardhënie me heroin. Hefesti
i bindet urdhërit të Zeusit, por i dhimbset
Prometeu ashtu siç i dhimbset edhe Oqeanit,
veçse këta nuk arrijnë të kuptojnë
se si mund të guxojë ndokush të ngrihet
kundër Zeusit.
Ato që ndiejnë një dhembje me të
vërtetë të thellë për Prometeun
janë nimfat Oqeanide, që janë plotësisht
të ndërgjegjshme për karakterin despotik
e mizor të Zeusit.
Por edhe Oqeanidet, duke parë vuajtjet e rënda
të Prometeut, dhe pse u dhimbset, mundohen ta
pajtojnë me Zeusin.
Tragjedia ka një ndërtim të thjeshtë;
veprimi në të është i brendshëm,
me kontraste që zbulohen gjithnjë e më
mirë në tërë mprehtësinë
e tyre përmes një debati të ndezur,
të pasur në ngjarje e legjenda sa të
bukura e poetike, aq edhe tragjike e të dhimbshme
për fatin e heronjve-viktima e të përndjekur
nga hyjnitë.
