Në shek. VIII dyndjet e sllavëve
në Gadishullin Ballkanik kishin marrë fund.
Në përfundim të këtyre dyndjeve,
përveç të tjerave, përbërja
etnike e gadishullit pësoi ndryshime të
mëdha. Në pjesën lindore të Ballkanit
popullsia e lashtë, thrake qe zhdukur krejtësisht.
Në territoret e saj tani qenë vendosur banorët
e rinj sllavë. Në krahinat e sotme të
Bullgarisë, nga fundi i shek. VII, erdhën
fise të tjera "barbare", bullgarët.
Por këta u asimiluan nga fiset sllave dhe formuan
popullsinë sllave-bullgare. Në jug të
Gadishullit Ballkanik, si pasojë e depërtimit
të sllavëve në gjithë territorin
e Greqisë deri në Peloponez, popullsitë
e lashta helene ishin pakësuar në një
masë të madhe. Vendbanimet e grekëve
formonin tani disa ishuj, diku më të mëdhej
a diku më të vegjël, të rrethuar
nga fiset sllave. Në pjesën perëndimore
të Gadishullit Ballkanik, në përfundim
të dyndjeve sllave, vendbanimet e ilirëve
u ngushtuan edhe më tepër. Në një
shumicë krahinash të Ilirisë - në
viset e sotme të Sllovenisë, Kroacisë,
Dalmacisë, Bosnjës, Serbisë dhe Maqedonisë,
popullsia e pakët ilire vazhdoi të asimilohej
nga banorët e rinj sllavë dhe dalëngadale
u zhduk krejt. Por në krahinat e Ilirisë
jugore, në malsitë e sotme të Shqipërisë,
Kosovës, Rrafshit të Dukagjinit (Metohi)
dhe në disa krahina të Malit të Zi,
ku sllavët nuk depërtuan dot, kjo popullsi
i qëndroi kolonizimit sllav. Në fushat dhe
luginat, pranë popullsisë ilire banonin
tashmë masa të konsiderueshme popullsish
sllave. Kjo simbiozë shqiptare-sllave vazhdoi
për disa shekuj me radhë.
Nevoja për toka buke i bëri bashkësitë
sllave të depërtonin dalëngadalë
edhe në krahinat malore. Në këto krahina
sllavët hapën toka të reja me anën
e rrahjes dhe të spastrimit të pyjeve. Më
tepër se kudo ky depërtim duhet të
ketë ndodhur në krahinat e Shqipërisë
së jugut. Këtë na e tregojnë të
paktën emrat me rrënjën sllave treb
d.m.th. "rrah pylli" që mbajnë
disa fshatra malore si Trebickë, Trebeshinë,
Trebisht, Tërbaç, etj.
Në shek. VIII si dhe në shekujt e mëvonshëm,
një pjesë e ilirëve vazhdoi të
ishte gjithnjë e organizuar në bashkësi
fisnore, mbeturina të fiseve të vjetra ilire.
Nganjëherë bashkësitë fisnore
që shtriheshin në një krahinë
të tërë i jepnin emrin e vet edhe krahinës.
Emri Plult (Polatum, sipas dokumentave), me të
cilin quhet qysh në shek. VIII një nga krahinat
veriore të Shqipërisë, duket se ishte
emri i bashkësive fisnore që banonin qysh
në këtë kohë në këtë
vend. Bashkësi të tjera fisnore ishin ato
që banonin në krahinat midis Durrësit
e Dibrës dhe që mbanin emrin e fisit të
lashtë ilir Albanoi. Pjestarët e këtyre
bashkive fisnore banonin të ndarë në
njësi me të vogla fisnore të quajtura
ndoshta edhe në këtë kohë katune,
emër që e gjejmë vetëm më
vonë, në burimet dokumentare të shek.
XII-XV.
Pjesa tjetër e ilirëve ishin të organizuar
në bashkësi fshatare dhe banonin në
fshatra. Si dhe më parë, banorët e
një fshati nuk kishin që të gjithë
si pjestarët e një katuni, lidhje gjaku
midis tyre. Në themel të bashkësisë
fshatare qëndronin lidhjet e fqinjësisë
teritoriale.
Pak a shumë si ilirët qenë të
organizuar në bashkësi fshatare edhe fqinjtë
e tyre, sllavët. Fqinjësia për një
kohë të gjatë midis këtyre bashkësive
të ngjashme, marrëdhëniet ekonomike
e shoqërore që u zhvilluan midis tyre, ndikuan
reciprokisht te njëri tjetri në fushën
e kulturës materiale. Sllavët, me një
bujqësi më të përparuar, u dhanë
ilirëve mjaft nga elementet e kulturës së
tyre bujqësore. Dëshmi për këtë
ndikim janë fjalët sllave të fushës
bujqësore që kanë hyrë gjatë
këtyre shekujve në gjuhën shqipe. Nga
ana tjetër, ilirët, me një blegtori
më të zhvilluar dhe më të pasur
u dhanë sllavëve, në një masë
të kufizuar, elemente nga kultura e tyre blegtorale.
Këtë e provojnë fjalët shqipe
të sferës blegtorale që kanë hyrë
në sllavishten e jugut. Gjatë kësaj
simbioze, të dy palët ndikuan gjithashtu
njëri-tjetri edhe në fushën e kulturës
shoqërore.
Gjatë këtyre shekujve mjaft nga bashkësitë
fisnore dhe sidomos bashkësitë fshatare
ilire që banonin kryesisht në fushat e luginat,
nën presionin e pandërprerë sllav,
vazhduan të sllavizoheshin. Megjithatë një
pjesë e mirë e popullsisë ilire dhe
në mënyrë të veçantë
fiset e përqëndruara në krahinat malore,
i shpëtuan edhe më vonë presionit asimilues
të sllavëve ashtu siç i kishin shpëtuar
edhe më parë valës asimiluese romake.
Por ndërkohë kjo popullsi në thelb
ilire, e cila gjatë rrugës së vet historike
kishte përvehtësuar një varg elementesh
të gjuhës e të kulturës materiale
e shoqërore të thrakëve dhe më
vonë të romakëve, tani duke përvehtësuar,
ndonse në një masë të kufizuar,
edhe elemente të gjuhës dhe të kulturës
së sllavëve, e deri diku edhe të bizantinëve,
po humbiste disa nga tiparet e saj karakteristike
të dikurshme dhe po fitonte në të njëjtën
kohë disa tipare të reja që e bënin
të mos kishte ngjashmëri me popullsinë
e vjetër ilire, ndonse ishte vazhduesja e saj.
Po kalohej kështu nga popullsia ilire në
një popullsi të re. Gjatë këtyre
shekujve humbi dalëngadalë edhe emri i vjetër
ilir, me të cilin quhej deri atëherë
kjo popullsi. Vendin e tij filloi ta zinte emri i
fisit ilir Albanoi. Ai u bë në formën
Arbër e Arbrësh emri i kësaj popullsie
të re që u formua gjatë mesjetës
së herëshme, vazhduesit e drejtpërdrejtë
të të cilëve janë shqiptarët
e sotshëm. Për ketë arësye, duke
filluar nga shek. VIII, nuk mund të flitet më
për një popullsi ilire në kuptimin
e mëparshëm, por për arbëreshë
o shqiptarë, pasardhvsit e ilirëve antikë.
