Pushtimi turk i vendit që u shoqërua
me plaçkitjet e zakonëshme të turqve,
regjistrimi tokave si dhe vendosja e regjimit feudal-ushtarak
të timarëve, shkaktuan një pakënaqesi
të thellë në masat e fshatarësisë
shqipëtare. Kjo pakënaqësi përfshiu
jo vetëm masat e fshatarëve të viseve
fushore që kishin qënë edhe më
parë bujkrobër te feudalët arbëreshë,
por në mënyrë të veçantë
edhe fshatarët e krahinave malore gjysmë
të lira, të cilat tani po e shikonin vehten
e tyre të futur nën zgjedhën e huaj
dhe njëjtën kohë nën zgjedhën
e rëndë feudale-ushtarake otomane.
Për t'i shpëtuar zgjedhës feudale-ushtarake
të huaj, masa të tëra fshatarësh
të krahinave që u përfshinë në
sanxhakun e Shqipërisë shtegëtuan në
krahinat e brëndëshme malore ku nuk ishin
vendosur akoma sundimi turk ose mërguan jashtë
Shqipërisë, sidomos në Itali. Nga këto
shtegëtime dhe mërgime popullsia e sanxhakut
të Shqipërisë ishte ralluar në
një masë të konsiderueshme. Në
defterin e kadastrës së vitit 1432, në
shumë fshatra është vënë
shënimi "tokë mevkuf" ose "fshat
mevkuf" që do të thotë tokë
ose fshat i braktisur nga banorët dhe njëkohësisht
tokë e lirë në dispozicion për
t'u dhënë me tapi. Se sa ishte ralluar popullësia
e krahinave të sanxhakut të Shqipërisë,
na e tregon gjëndja e timarit të Isa Bej
Kurtikut. Në të 107 fshatrat që përfshinte
ky timar kishte më 1432 gjithsej 1253 shtëpi,
pra mesatarisht 11-12 shtëpi për çdo
fshat.
Vendosjes së regjimit feudal-ushtarak turk,
fshatarësia shqiptare i bëri edhe një
rezistencë aktive. Në defterin e vitit 1432
përmenden mjaft raste kur fshatarët e kundërshtuan
regjistrimin e tokave nga ana e eminëve të
kadastrës turke. Në 12 fshatra të vilajetit
të Këlcyrës, për shëmbëll,
është vënë shënimi se "fshatarët
nuk pranuan të regjistroheshin". Në
shumë fshatra, për të mos e acaruar
pakënaqësinë e fshatarëve turqit
nuk e bënë regjistrimin e tokave, por i
shënuan ato sipas deklaratave verbale. Në
defter përmenden edhe raste kur fshatarët
e kundërshtuan regjistrimin e tokave duke përdorur
edhe armët kundër nëpunësve turq,
"Fshati Luzat, nën vartësi të
Kurelashit (Kurvelesh-), thuhet në defter, është
tradhëtar, kemi derguar atje tre a katër
njerëz dhe ata nuk u kthyen prapë, pastaj
erdhi kalorësia pas nesh dhe u bë regjistrimi
me anën e Kara Feridit".
Vendosja e regjimit feudal-ushtarak turk shkaktoi
edhe pakënaqësinë e bujarëve feudalë
shqiptarë të cilët humbën ose
tërësisht si Topiajt, Muzakët, Zenebishët,
etj., ose pjesërisht si Kastriotët, Aranitasit,
Stres-Balshët, etj, zotërimet feudale. Regjistrimi
i tokave dhe vendosja me dhunë e spahijve në
zotërimet e tyre, tregonte se turqit nuk po e
konsideronin më Shqipërinë tokë
vasale dhe nuk po ua respektonin më bujarëve
arbëreshë atë farë autonomie që
ua kishin lejuar deri atëhere. Me shpresë
se do ta rifitonin autonominë e tyre, bujarët
shqiptarë duke përfituar nga gadishmëria
e masave fshatare për të dëbuar sundimtarët
e huaj turq u vunë në krye të kryengritjeve
të armatosura të cilat shpërthyen sapo
në pranvere të vitit 1432 mori fund regjistrimi
i tokave, caktimi i timareve dhe vendosja e spahijve.
Kryengritja e parë shpërtheu në zotërimet
e Arianitëve. Kryengritjen e udhëhoqi vetë
Gjergj Arianiti i pakënaqur ngaqë mjaft
krahina të zotërimeve të tij u aneksuan
nga turqit, të cilët i përfshinë
në sanxhakun e Shqipërisë, në
vilajetin e Cartallozit. Pasi u përpoq më
kot në Adrianopojë që të ruante,
si dhe më parë, sundimin në zotërimet
e veta si vasal i sulltanit, Gjergj Arianiti u kthye
në Shqipëri, dhe në verën e vitit
1432, në marrëveshje edhe me krerë
të tjerë feudalë të pakënaqur,
organizoi dhe filloi kryengritjen kundër sundimtarëve
turq. Kryengritja filloi me vrasjen e spahijve që
sapo ishin vendosur aty si timarlij. Brenda pak kohe
kjo kryengritje në të cilën morën
pjesë të gjitha masat fshatare u shtri edhe
në krahina të tjera. Po atë vit, në
rrethin e Durrësit dhe të Tiranës së
sotme, shpërtheu një kryengritje tjetër,
në krye të së cilës u vu Andrea
Topia. Në të njëjtën kohë,
në veri të Shqiperisë, të udhëhequr
nga Nikollë Dukagjini shqiptarët sulmuan
qytetin Danjës për të dëbuar që
këtej garnizonin turk që ishte vendosur
aty. Danja u çlirua por vetëm përkohësisht.
Kundër kryengritësve, turqit dërguan
ushtri të reja të cilat morën Danjën
dhe rivendosën gjëndjen e mëparëshme
në zotërimet e Topiajve. Por në përpjekje
me fuqitë kryengritëse të Gjergj Arianitit
turqit u thyen nga shqiptarët. Fitorja e përhapi
zjarrin e kryengritjes edhe në jug sidomos në
Labëri (Kurvelesh). Atëherë sulltan
Murati i II, i shqetësuar nga përhapja e
kryengritjes u nis vetë në drejtim të
Shqipërisë dhe e vendosi kampin e vet në
Serez, (Maqedoni). Që këtej, ai nisi kundër
Shqipërisë një ushtri të madhe
turke nën komandën e Ali Bej Evrenozit,
sanxhakbeut të Shqipërisë. Ali Beu
u ndesh, në dimërin e vitit 1432-1433, me
kryengritësit shqiptarë në luginën
e Shkumbinit por, në afërsitë e Bërzeshtës
u thye keq. Thyerjen e ushtrive turke e pohojnë
edhe kronistët turq "Ali Beu, biri i Evrenoz
Beut - shkruan kronisti Uruxh- shkoi në vilajetin
Shqipërisë dhe hapi luftë, por nuk
i shkoi mbarë. Sipër Berzeshës, Ali
Beu u thye dhe ushtria myslimanëve pësoi
një disfatë rishtas..."
Fitorja e Shkumbinit pati jehonë të madhe
si në Shqipëri ashtu dhe në vendet
e ndryshme të Evropës. Në këtë
betejë të pëgjakëshme - shkruan
kronisti bizantin Laonik Halkokondili - "Arianiti
i Komnenit fitoi një lavdi të madhe. Ajo
u dha zemër edhe shqiptarëve të krahinave
të tjera të sulmonin, garnizonet turke".
Banorët e rrethit të Gjirokastrës thirrën
birin e Gjin Zenebishit, sundimtarit të tyre
të mëparshëm, Depë Zenebiçhin,
që ishte strehuar në Korfuz. Me kthimin
e Depës, shqiptarët rethuan dhe sulmuan.
gjatë vitit 1433 Gjirokastrën, kryeqendrën
e sanxhakut të Shqipërisë. Garnizoni
turk që ndodhej në kështjellë
rezistoi deri sa erdhën nga Thesalia ushtri të
tjera turke nën komandën e Turhan Pashës.
Ushtritë turke erdhën në mënyrë
të papritur, në mes të dimërit,
e i vunë shqiptarët midis dy zjarreve. Në
këto luftime shqiptarët u thyen keq dhe
lanë përmbi njëmijë vetë
të vrarë. Depë Zenebishi u zu rob dhe
u var.
Gjatë vitit 1433 Gjergj Arianiti korri edhe
një fitore tjetër kundër turqve, këtë
radhë në grykat e Labërisë. Me
fitoret që korri ai u bë një personalitet
i njohur në oborret e Evropës. Fitoret e
tij u korrën në një kohë kur Evropa
ishte mësuar të dëgjonte herë
pas here disfata. Papa Eugjen i IV, mbreti Alfons
i V i Napolit, perandori gjerman Sigizmund dhe Republika
e Raguzës i dërguan Gjergj Arianitit përgëzime
dhe i premtuan ndihmë. Por fitoret e Arianitit
nuk zgjatën shumë. Më 1434 të
gjitha fuqitë ushtarake të Rumelisë
me në krye bejlerbeun Sinan Pashën, ndërmorën
një ekspeditë të madhe ushtarake për
të shtypur krengritjen shqiptare, që po
ngjallte shpresat shteteve evropiane dhe po i jepte
rast Hungarisë të bënte përgatitje
për të filluar luftën kundër turqve.
Luftimet vazhduan deri më 1435. Në përfundim
të kësaj ekspedite, kryengritja shqiptare
u shtyp dhe Gjergj Arianiti u detyrua të tërhiqej
në mbeturinat e zotërimeve të veta
duke u shpallur përsëri vasal i sulltanit.
Pasi u larguan ushtritë turke të Rumelisë,
shpërtheu aty nga viti 1437-1438 një kryengritje
tjetër në rrethin e Beratit, e kryesuar
nga Teodhor Korora Muzaka, biri i të cilit, Jakup
Beu, ishte në atë kohë sanxhakbeu i
sanxhakut të Shqipërisë,
Kryengritësit mundën të shtinin në
dorë edhe Beratin, por më l438, me ushtritë
e shumta turke që erdhën nga Thesalia nën
komandën e Turhan Pashës, edhe kjo kryengritje
u shtyp me egërsi të madhe.
Kryengritjet që shpërthyen në Shqipëri
kundër vendosjes së regjimit feudal-ushtarak
turk u shtypën njëra pas tjetrës për
shkak të dobësive të tyre të brëndëshme.
Të udhëhequra nga bujarë feudalë,
ato qenë kryengritje të izoluara, të
palidhura midis tyre. Një armiku të fortë
politikisht dhe ushtarakisht siç ishte Turqia,
nuk mund t'i bëhej ballë me forca të
përçara. Lufta për të mbrojtur
me sukses lirinë dhe pavaresinë e vendit
nga një armik i tillë kërkonte krijimin
e një pushteti shtetëror të përqëndruar
dhe të një fronti të vetëm luftarak,
në shërbim të të cilit të
viheshin të gjitha rezervat njerëzore, burimet
ekonomike dhe mjetet financiar të vendit, kërkonte
shkrirjen e luftës çlirimtare të
shqiptarëve me atë të popujve të
tjerë të shtypur ose të kërcënuar
nga i njëjti armik. Këto kushte u realizuan
vetëm disa vjet me vonë, kur në krye
të luftës së madhe shqiptare-turke
u vu kapiteni i shquar Gjerigj Kastrioti Skënderbeu,
themeluesi i shtetit të bashkuar dhe të
pavarur shqiptar.
