Ekspeditat e shumta turke i shkaktuan
Shqipërisë mjerime të mëdha. Luftat
e gjata që u zhvilluan midis shqiptarëve
dhe turqve dhe në mënyrë të veçantë
masakrat në masë që kryen ushtritë
e tërbuara të osmanllijve,e kishin pakësuar
në një shkallë të konsiderueshme
popullsinë e vendit. Bashkë me çfarosjen
në masë të popullsisë trime, turqit
i shkaktuan një rrënim të plotë
dhe ekonomisë së vendit, veçanërisht
të atyre krahinave ku u zhvilluan luftime të
shpeshta. Një përmbysje të madhe pësuan
edhe qytetet. Kur ranë në duart e turqve,
ato në fakt u rrënuan dhe popullsia e tyre
u dëbua ose iku vetë për t'i shpëtuar
kthimit në skllavëri. Disa prej tyre, si
Drishti, Deja, Shurdhahu, Spinarica, Shirgji nuk u
rimëkëmbën më. Qytetet e mëdha
e të lulëzuara si Durrësi, Shkodra,
Berati, Kruja, Lezha u kthyen në fshatra. Në
Krujë, Vlorë e Lezhë puthuajse nuk
mbeti asnjë nga banorët e mëparshëm,
në Durrës e Shkodër, nga banorët
e shumtë të dikurshëm, tani nuk kishte
veçse disa dhjetra familje. Në këto
qytete tani kishte kryesisht garnizone ushtarake.
Në qytete nuk kishte më zejtarë dhe
tregëtia pothuajse ishte e paralizuar. Në
fshatrat e zvogëluara ose të mbuluara nga
gërmadhat, sipërfaqe të mëdha
tokash kishin mbetur djerr, të cilat u mbuluan
dalëngadalë nga pyjet dhe nga moçalet.
Veç kësaj me vendosjen e pushtimit turk
u vështirësuan marrëdhëniet tregëtare
dhe kulturale që Shqipëria kishte zhvilluar
për shekuj me radhë me Evropën perëndimore
dhe me ato vende fqinjë, të cilat mbetën
jashtë kufijve të Perandorisë Otomane.
Anijet e huaja nuk guxonin më t'i afroheshin
bregdetit të Shqipërisë. Shqipëria
tani ishte një vend i izoluar dhe popullsia e
rrënuar u detyrua t'i përballonte nevojat
e veta me ekonominë e saj të shkatërruar.
Këto rrethana ndikuan në forcimin e ekonomisë
natyrore të fshatarëve dhe të malsorëve
dhe vonuan në këtë mënyrë
zhvillimin ekonomik e shoqëror të vendit.
Dëm të madh pësoi populli shqiptar
edhe në pasuritë e tij të artit e të
kulturës. Vala shkatërrimtare e hordhive
turke, bashkë me qytetet rrënoi edhe veprat
më të bukura të arkitekturës,
si kështjellat, kathedralet, kishat, manastiret,
pallatet e fisnikëve dhe ndërtesat publike
të trashëguara nga shekujt e kaluar. Bashkë
me to u shkatërruan ose humbën veprat e
piktorëve e të skulptorëve. U dogjën
ose u prishën dokumentat dhe dorëshkrimet
me vlerë të pazëvendësueshme.
Nga gjithë ky rrënim, vetëm një
pjesë e vogël e monumenteve të artit
mundi të shpëtonte.
