Pushtuesit turq jo vetëm shkatërruan
vlerat artistike dhe kulturale të Shqipërisë,
por edhe e penguan zhvillimin e kulturës shqiptare.
Për këtë arsye dokumentet më
të vjetra që kanë mundur t'u shpëtojnë
vandalizmave turke janë gjetur jashtë Shqipërisë
dhe nuk janë më të lashta se shek.
XV. Ato, si duket, u morën me vehte nga shqiptarët
që mërguan në këte shekull. Nga
këto, dokumenti më i lashtë deri më
sot është gjetur ne bibliotekën Laurenciana
të Firences. Eshtë një formulë
pagëzimi, shkruar në një letër
qarkore latinisht më 1462 në kishën
e Trinisë së shenjtë të Matit
prej peshkopit të Durrësit Pal Engjëllit,
një nga bashkëpuntorët e Skënderbeut.
Një dokument tjetër i shkruar shqip është
pjesa e ungjillit që këndohet në kishë
natën e Pashkëve. Ndryshe nga formula e
pagëzimit e shkruar me alfabetin latin, ky dokument
ishte shkruar me alfabetin grek, ishte pa datë
dhe besohet të jetë shkruar gjatë shek.
XV, ndoshta nga fundi i këtij shekulli.
Sundimi turk u vendos në Shqipëri në
një kohë kur në Itali dhe në vendet
e tjera të Evropës po zhvillohej arti dhe
kultura e re humaniste, e njohur nën emrin e
"Rilindjes" (Rinashimento) e cila shënoi
"një kthesë progresive dhe madhështore
në historinë e njerëzimit). Shqipëria
e shtypur nga zgjedha turke, me një ekonomi të
mbyllur në guaskën e regjimit të timareve,
pa qëndrat që patën lulëzuar gjatë
mesjetës, pa institucione kulturale, arsimore
e artistike dhe e izoluar nga kontaktet e lira me
vendet e përparuara të Evropës, nuk
pati mundësi as të zhvillonte kulturen e
saj, as të merrte pjesë në lulëzimin
e shkëlqyer të Rilindjes që përfaqësonte
në esencë ideologjinë e re borgjeze
në fushën e letërsisë, artit,
dhe pedagogjisë.
Në këtë morën pjesë vetëm
ata mendimtarë shqiptarë që mërguan
jashtë vendit, sidomos në Itali. Nga radhët
e tyre dolën një varg humanistësh që
u shquan në lëmin e shkencave, letërsisë,
filozofisë dhe kulturës të cilët,
ndonse mërguan nga Shqipëria, veprimtarinë
letrare ia kushtuan atëdheut të tyre të
robëruar. Njëri nga këta qe Anonimi
Tivaras, që mendohet se është autori
i veprës "Historia e Gjergj Kastriotit të
quajtur Skënderbe" shkruar latinisht dhe
botuar në Venedik më 1480. Marin Barleti
i lindur rreth mesit të shek. XV dhe vdekur pas
vitit (1512). mori pjesë në luftimet e vitit
1473 për mbrojtjen e Shkodrës (1479) kaloi
në Venetik ku më 1505 botoi veprën
"Mbi rrethimin e Shkodrës" dhe në
Romë ku botoi midis viteve 1508- 1510 veprën
e tij të pavdekëshme "Historia e jetë
dhe e trimërive të Skënderbeut, Princit
të Epirotëve", e cila si një vepër
me vlera të posaçme historiografike dhe
letrare u përkthye gati në të gjithë
gjuhët e Evropës. Marin Beçikemi
(1468-1526) lindi gjithashtu në Shkodër,
me rënien e qytetit në duar të turqve,
mërgoi me familjen në Itali dhe u bë
profesor i oratorisë në universitetin e
Padovës, qe një humanist dhe njëkohësisht
një orator i shquar, ka lënë shkrime
latinisht, në disa prej tyre ai flet si shqiptar
për mjerimet e atdheut të shkelur nga hordhijtë
turke.
