Këtë përmbledhje me
poezi lirike Naimi e botoi më 1890. Aty ai shfaqet
më i plotë si poet. Talenti i tij lirik
shpërthen në një rreth të gjerë
ndjenjash tepër të holla dhe mendimesh të
thella.
Motivet kryesore që trajtoi Naimi në përmbledhjen
"Lulet e verës" janë tri: motivi
patriotik, motivet filozofike dhe motivi i dashurisë(erotik).
Vjershat e motivit patriotik:
("Shpreh", "Përse", "Gjuha
jonë", "Korça", "Tradhëtorët"
e ndonjë tjetër) janë lirika që
shprehin ndjenjat qytetare të poetit ndaj Atdheut,
vlerave të tij dhe fateve të tij.
Një nga përjetimet më të fuqishme
të këtij motivi është besimi i
palëkundur në të ardhmen e Shqipërisë,
ndonëse dita e lirisë ishte ende larg. Por,
duke u nisur nga fakti që lëvizja komëtare
kishte përparuar, ishin hapur shkolla shqipe,
ishin botuar libra e gazeta shqip, ndërgjegjja
komëtare ishte forcuar, poeti shpërthen
plot ngazëllim:
Për Shqipërinë
Ditët e mira
Paskëtaj vijnë,
shkoi errësira;
lum kush do të rronjë,
ta shohë zonjë! ("Shpreh").
Padurimi i poetit për të parë ditën
e bardhë të lirisë është
i madh. Kjo shpresë, kjo dritë e mban gjallë
poetin, i cili, edhe pse me shëndet tepër
të tronditur, ka besim se do ta arrijë:
As hidhe gardhë
Dhe shpejto pakë,
o dit' e bardhë,
dhe jakë, jakë,
se të pres,
nukë vdes ("Përse")
Dy vjersha që lidhen ngushtë nga idetë
dhe patosi që i përshkron, janë "Gjuha
jonë" dhe "Korça". Në
to ai i ka thurrur gjuhës shqipe vargjet më
të frymëzuara. Është ndër
të parët poetë që i kënoi
bukurisë dhe ëmbëlsisë së
gjuhës sonë, është ndër të
parët që kuptoi vlerat dhe mundësitë
e saj të shumta për të shprehur mendimet
dhe ndjenjat më të thella njerëzore:
Gjuha jonë sa e mirë!
Sa e ëmbël! Sa e gjerë!
Sa e lehtë! Sa e lirë!
Sa e bukur! Sa e vlerë! ("Korça")
Naimi shkruan plot entuziazëm për hapjen
e shkollës së parë shqipe në Korçë
më 1887 dhe u bën thirrje bashkatdhetarëve
të hyjnë me guxim në rrugën e
diturisë e të kulturës. Kur ai thotë:
"Të marrim diturinë…, tani lipsetë
dritë ("Gjuha jonë"), kemi prirjet
e tij iluministe dhe konceptin se liria nuk shkëputet
nga progresi, nga "qytetërimi". Me
një informacion krejt tjetër, plot mllef
dhe urrejtje shpërthen ai në vjershën
"Tradhëtorët". Ai u vë damkën
e turpit atyre që tradhëtojnë kombin
dhe bashkatdhetarët, atyre që harrojnë
mëmëdheun dhe punojnë për të
huajt. Vjersha tingëllon si një mallkim
për tradhëtinë, kur poeti shkruan plot
zemërim:
Buk' e mëmëdheut i zëntë
Tradhëtorët e pabesë!
Motivi filozofik zë vend të gjerë
në "Lulet e verës" dhe mund të
themi se Naimi themeloi në letërsinë
shqiptare traditën e poezisë së mendimit.
Në lirikat filozofike gjejmë përsiatjet
e poetit për botën, për jetën
dhe vdekjen, për njeriun, perëndinë,
për kohën që shkon pa kthim. Për
herë të parë në letërsinë
shqiptare trajtohen kaq gjerë koncepte të
tilla filozofike, një botë përjetimesh
që kanë në qendër njeriun. Me
sinqeritet e me gjuhë plot emocione Naimi shpreh
ide humane, dashurinë dhe besimin e tij ndaj
njeriut. Në disa nga vjershat filozofike si "Jeta",
"Zemra" e sidomos "Perëndia",
spikat qartë një nga elementet bazë
të botkuptimit të Naimit, panteizmi. Shfaqet
aty nga ana mistike e këtij botëkuptimi,
por nga ana tjetër, edhe mohimi i riteve të
tepruara fetare. Ai pohon se perëndia është
kudo, e shkrirë, e trupëzuar te çdo
send a gjallesë e botës:
Ç'sheh, është zot' i vërtetë,
Ç'dëgjon, është zër' i
tija,
Gjithë ç'ka e s'ka në jetë,
Është vetë perëndia ("Perëndia")
Në panteizmin e naimit depërton edhe humanizmi,
besimi i madh i poetit te njeriu, që është
qënia më e lartë e gjithësisë,
sepse tek ai, sipas poetit, personifikohet vetë
hyjnia:
Zemr' e njeriut në jetë
Është vend i perëndisë.
Te vjersha "Fyelli" (ashtu si te "Fjalët
e qiririt", botuar më 1884) Naimi ngre lart
misionin e poetit në shoqëri, idealet pozitive
e humane të tij, të poetit që bëhet
zëdhënës i shpirtit njerëzor.
Motivi erotik është trajtuar në një
cikël të tërë vjershash me titullin
e përbashkët "Bukuria". Lirikën
e dashurisë e kishin lëvruar edhe bejtexhinjtë,
por Naimi e ngriti në një nivel artistik
të ri. Shpesh përcolli edhe koncepte etike
e filozofike.
Poeti i këndoi bukurisë së vashës,
para së cilës mrekullohet edhe në të
zbulon një pjesë të bukurisë universale.
Ai e koncepton atë si shfaqje të përsosmërisë
njerëzore, të harmonisë dhe bukurisë
hyjnore. Ndihet në to edhe ndikim i poezisë
orientale. Heroi lirik të kujton bilbilin, kurse
vajza e dashur trëndafilin, figura konvencionale
të asaj poezie. Ndjenja e poetit është
platonike, abstrakte, dhe nuk ka atë shfaqje
konkrete si në lirikën popullore ose më
vonë si në poezinë e Çajupit.
Si romantik, Naimi këndoi më shumë
vuajtjet që sjell dashuria, sesa gëzimet
e saj. Në këto ndjenja, zbulohet një
zemër shumë e ndjeshme dhe mbi të gjitha,
shumë njerëzore. Dashuria për poetin
është gjithmonë një ndjenjë
e lartë, fisnike dhe e pastër.
Në ciklin "Bukuria" afrimi me poezinë
popullore është mjaft i dukshëm. Poeti
mori prej saj mjete artistike e teknika vëzhgimi
dhe krijoi vargjet plot spontanitet e bukuri të
rrallë:
Bukuroshe, sy mëshqerrë,
shikomë njëherë mua,
trëndafil i kuq me erë
e di, vallë, se sa të dua?
E mora vdekjen në sy,
do të vdes, të vdes për ty.
Me "Lulet e verës" Naimi arriti pjekurinë
e plotë si poet lirik Larmia e motiveve, pasuria
dhe thellësia e ndjenjave kanë përcaktuar
edhe përdorimin e një gjuhe poetike të
larmishme e me shprehësi të lartë.
Sa optimist e i ngazëllyer është kur
shpreh besimin tek e ardhmja, aq i përmbajtur
e meditues është kur flet për probleme
të qënies, të filozofisë, sa i
trishtuar paraqitet kur kujton djalërinë
e perënduar, kohën e ikur, dhe të vdekurit,
aq i përndezur është në urrejtjen
e tij kur mallëkon tradhëtarët. Naimi
përdori mjete të shumta stilistike. Epitetet
e goditura për gjuhën, anaforat tek vjersha
"Fyelli", shpërthimet në formë
pasthirrmash "Lum kush të rrojë…",
krahasimi i Korçës së Mësonjtores
së parë me trimin që sulet në
ballë etj., etj, mbeten të pashlyera në
kujtesë. Me shumë efekt poeti përdori
edhe antitezat, veçanërisht ndërmjet
disa fjalëve të caktuara me kuptim të
përgjithshëm, por që ai i shënoi
me një përmbajtje të qartë e me
ngarkesë emocionale (drita-errësira; fatbardhësia,
mbarësia, qytetëria, - ndarja, marrëzia)
e që përfaqësojnë të parat:
lirinë, emancipimin, kurse të dytat: zgjedhën,
paditurinë, si plagë të pushtimit.
Tërheq gjithashtu vëmendjen pasuria e rimave,
e vargjeve e strofave me skemat AB, AB, A, AA, BCCB,
ABAB, CC, të përdoruara rrallë ose
aspak në poezinë shqiptare.
"Lulet e verës" (me "verë"
Naimi quante pranverën) ishin simbol i së
resë që po lindte, i lirisë, i asaj
shprese dhe force të madhe që lindi poetin
e madh dhe poezinë e madhe.
