Faqja Kryesore  >> Letersi  >> E Rilindjes  >> Andon Zako Cajupi
 

Andon Zako Çajupi

 

   E Vjetër

 
 

   E Bejtexhinjve

 
 

Ju ndodheni ketu E Rilindjes

 
 

   E Pavarësisë

 
 

   Moderne

 
 

   Antike Greke

 
 

 



Autorët e kësaj periudhe

 

  Naum Veqilharxhi

 
 

  Sami Frashëri

 
 

  Pashko Vasa

 
 

  Jeronim De Rada

 
 

  Gavril Dara (i riu)

 
 

  Zef Serembe

 
 

  Naim Frashëri

 
 

Ju po shikoni kete autor Andon Zako Çajupi

 
 

  Ndre Mjeda

 
 

  Luigj Gurakuqi

 
 

  Filip Shiroka

 
 

  Mihal Grameno

 
 

  Risto Siliqi

 
 

  Asdreni

 


 

Komeditë

Realizmi dhe fryma kritike ndaj bukurive të jetës shoqërore dhe politike të kohës shprehen, sidomos në komedinë e Çajupit. "Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr" është një pjesë në vargje. Më shumë se një të tërë si komedi, Çajupi ka krijuar disa skena plot humor të këndshëm përmes të cilave vë në lojë mendësi të prapambetura dhe zakone anakronike të jetës së fshatit shqiptar. Janë probleme që Çajupi i pat rrahur dhe në krijime të tjera, por këtu ato tingëlluan në harmoni me një atmosferë humori popullor që përshkron tërë veprën dhe që përbën një nga veçoritë dhe meritat e saj.
Shigjetat e këtij humori godasin zakonin prapanik të martesave të të rinjve me moshë të papërshtatshme për njëri tjetrin, zakon që e kishin sjellë kushtet ekonomike të jetës në fshatrat malore. Tana do të martojë të birin katërmbëdhjetëvjeçar me një vajzë më të madhe se ai: ajo "nuk do nuse për sisë, po për punët e shtëpisë". Kjo bëhet shkak për një varg situatash e skenash komike dhe batutash plot humor që fshikullojnë mendësi të mykuara patriarkale e zakone të prapambetura. Dritëshkurtësia e një nëne, që është bartëse dhe viktimë e patriarkalizmit, dembelizmi i burrave të malësisë dhe kapadaillëku i tyre, grindjet e kota dhe thashethemet e një mjedisi të prapambetur, figura groteske e një prifti qejfli, të gjitha vihen në lojë me një ton hokatar që përshkron dialogun e personazheve.
Personazhi më i realizuar është Tana, tipi i gruas fshatare, të cilën kushtet e jetës e detyrojnë të ngulë këmbë për një martesë që nuk i sjell lumturi të birit, duke u bërë qesharake në sy të fshatit e të njerëzve me çiftin që sajon dhe me dasmën e tyre. Po këto kushte e shtyjnë nga ana tjetër, të shpotisë të shoqin dembel dhe indiferent për problemet jetike të familjes. Këto cilësi, të bashkuara në një personazh të vetëm, e bëjnë Tanën e Çajupit një tip interesant, të vizatuar me pak viza por të dhënë në mënyrë të gjallë, plot humor e kolorit, në sfondin e një jete tipike fshatare, të katundeve malore të Shqipërisë së Jugut.
Me "katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr" Çajupi krijon komedinë realiste të zakoneve; ajo ka hyrë në fondin klasik të veprave komike, për shkak të humorit të këndshëm, të gjuhës plot kolorit popullor, të personazheve dhe të shkathtësisë së dialogut. Situatat komike e ngjarjet që paraqet autori ngjajnë si skena të marra nga jeta e përditshme, me aq realizëm thjeshtësi dhe e natyrshmëri janë dhënë ato në këtë vepër.
Vepra tjetër dramatike e Çajupit "Pas vdekjes" është një komedi politiko-shoqërore. Demaskimi i demagogjisë së xhonturqve dhe i bejlerëve që u bënë vegël e tyre, problem që Çajupi e pat trajtuar edhe te pamfleti "Klubi i Selanikut", është vënë në qendër të kësaj vepre. Edhe ngjarjet zhvillohen në zyrat e gazetës "Liria" të këtij klubi, por kuptohet se përmbajtja e komedisë është shumë më e gjerë dhe më e thellë. Ajo zbulohet përmes një situate komike, të gjetur me mjeshtëri prej shkrimtarit. Doktor Adhamudhi vjen në zyrat e "Lirisë" t'i tregojë Skëndo beut abetaren e tij shqipe. Atje doktori sheh rastësisht një nekrologji për deputetin Haxhi Aliu, që ende s'ka vdekur dhe i lind dëshira të dijë edhe ai se ç'do të shkruhet për të pas vdekjes. Këtë dëshirë e shfrytëzon me zgjuarsi shërbëtori i klubit Zeneli, i cili fut në vrullin e shakasë së tij dhe të tjerë, mësonjësen Lulushe dhe gazetarin Vurko, që i vjen rrotull asaj. Por dy janë personazhet më të goditura të veprës: dr. Adhamudhi dhe Zeneli.
Përmes doktor Adhamullit Çajupi ka demaskuar tipin e politikanit sharlatan që bën lojën e xhonturqve dhe hiqet si atdhetar. Por, përmes këtij personazhi, shkrimtari ka vënë në lojë edhe një mendësi të caktuar, mendësinë e atyre njerëzve mendjemëdhenj që, ndonëse e kanë kokën e zbrazët dhe shpirtin e varfër, kujtojnë se asnjë punë atdhetare ose punë tjetër, nuk vlen se s'kanë qenë ata të pranishëm në të. Ç'është fjala vjen; Kongresi i Manastirit për doktor Adhamudhin kur s'ishte ai atje? Asgjë, sipas tij. Ky kompleks nuk është bërë rastësisht objekt satire në komedinë e Çajupit, por sepse ishte një mendësi e përhapur që dëmtonte lëvizjen atdhetare e kulturore të shqiptarëve gjatë Rilindjes e më pas.
Zeneli është një tip molieresk, që përfaqëson njeriun e thjeshtë të popullit me zgjuarsinë e tij karakteristike dhe me shpirtin praktik. Ky shërbëtor hokatar, që vë në lojë njerëzit e tipit të Adhamudhit, sjell në vepër mençurinë dhe humorin popullor.
Çajupi si poet lirik i solli lirikës shqiptare një ndjesi të re poetike, në këtë vepër i hapi udhën komedisë politike në letërsinë shqiptare. Vepra u botua pas vdekjes së shkrimtarit, dhe u bë një nga pjesët e repertorit të qëndrueshëm të teatrit shqiptar.
A.Z. Çajupi zë një vend të veçantë në historinë e letërsisë shqiptare. Pas Naimit, ai është një nga figurat më të rëndësishme të epokës së Rilindjes Kombëtare dhe një nga përfaqësuesit e epokës së re që po niste për letërsinë shqiptare. Realizmi fryma kritike, lidhja e ngushtë e frymëzimit të tij me folklorin janë disa nga tiparet që e përshkruajnë veprën e tij.
Çajupi si poet lirik i solli lirikës shqiptare një ndjesi të re poetike, një ndjenjë të freskët e të çiltër, të shprehur me një thjeshtësi që të magjeps. Kur shkruan për bariun që i bie fyellit mbas stuhisë, ose kur bie në mendime për shkurtësinë e jetës dhe pashmangshmërinë e cdekjes , shkruan Konica për lirikën e këtij poeti të pavdekshëm, vargjet e tij të bëjnë për vete me ëmbëlsinë dhe ritmin e tyre.
Si dramaturg Çajupi i dha përmbajtje e vend të ri komedisë në letërsinë shqiptare; fryma e kritikës sociale e politike dhe humori popullor e pasuruan ketë zhanër pak të lëvruar më parë. Dy veprat e tij "Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr" dhe "Pas vdekjes" qëndrojnë në themelet e komediaografisë shqiptare.
Si publiçist, ndonëse botoi pak në shtypin e kohës, Çajupi është nga krijuesit e stilit satirik në publiçistikën shqiptare.
Si përshtatës Çajupi hapi udhën e krijimit të vërtetë, në gjuhën shqipe të vlerave të letërsive të tjera, sidomos përmes fabulave të La Fontenit dhe disa lirikave nga poezia gjermane e sankritishtja.


1866 - 1930

Jeta dhe Vepra

Komedi

Poezi

Fabula

 

 

PËRSHTYPJET  ::  KUSH JEMI  ::  KONTAKTO  ::  FORUM  ::  CHAT

Albanian Network Group - 2003