Në Voskopojë nuk kishte banorë
myslimane dhe autoriteti i qeverisë turke këtu
nuk ndihej drejtpërdrejt. Si rrjedhim edhe kultura
islame-orientale nuk ndikoi në jetën kulturale
të këtij qyteti. Në vend të saj
këtu ndikoi kultura greke. Por, megjithëse
në rrethet intelelktuale të Voskopojës
si gjuhë kulturale u përdor greqishtja,
lëvizja e tyre mendore ishte jashtë ndikimit
të Patrikanës së Stambollit. Ajo u
zhvillua më tepër nën ndikimin e kulturës
së iluminizmit evropian. Zhvillimi kultural i
Voskopojës u përkrah nga Patrikana Ohrit
që ishte në konflikt me Patrikanën
e Stambollit. Konfliki ishte shkaktuar nga kontradiktat
midis klerit vendës të Maqedonisë,
Shqipërisë dhe Bullgarisë me klerin
grek të Fanarit, cili kishte fituar prej sulltanëve
privilegjin që të shfrytëzonte popullsinë
ortodokse të të gjithë perandorisë.
E lidhur me ngushtë me popullsitë vendase,
Patrikana e Ohrit përkrahte lëvizjet çlirimtare
në këto krahina. Në juridiksionin e
Patrikanës së Ohrit hynte edhe Voskopoja.
Voskopojarët u bënë përkrahësit
e Patrikanës. Bile një nga patrikët
me energjikë të Ohrit, Joasafi qe vetë
voskopojar.
Lulëzimi që njohu Voskopoja u dha mundësi
voskopojarëve të shpenzonin fonde të
mëdha të hollash për zhvillimin kultural
të qytetit. Më 1710 në Voskopojë
u ngrit një kolegj grek, të cilin e ndoqën
jo vetëm nxënës voskopojarë por
edhe nxënës nga krahinat e tjera të
Shqipërisë dhe Maqedonisë. Më
1720 qyteti u pajis me një shtypëshkronjë,
e cila u krijoi intelektualëve voskopojarë
bazën materiale për një zhvillim të
shpejtë kultural. Shtypshkronja e vazhdoi veprimtarinë
për gati gjysmë shekulli. Më 1744,
me përkrahjen e Joasafit, një grup intelektualësh
themeluan në Vorkopojë "Akademinë
e re". Programi arësimor ishte si ai i shkollave
të mesme të vendeve më të përparuara
të Evropës. Pedagogët qenë personalitete
të shquara në lëmin e arësimit,
kulturës e shkencave. Rektori i parë i Akademisë
qe Sevast Leontiadhi nga Kosturi, i lauruar nga universiteti
i Padovës (Itali). Qysh nga viti 1748 rektor
u bë Theodor Kavalioti nga Voskopoja, mendimtar
i shquar i shek. XVIII. Shumica e pedagogëve
qenë njëkohesisht edhe autorët e teksteve
mësimare të Akademisë. Disa nga këto
tekste u shtypën në shtypëshkronjën
e Voskopojës. Fondet për mbajtjen e Akademisë
u formuan nga ndihmat e voskopojarëve.
Nxënësit që kryenin studimet në
"Akademinë e Re" shquheshin për
kulturën e tyre të lartë. Ata mësonin
greqishten e vjetër e të re, gramatikën,
letërsinë, logjikën, filozofinë,
fizikën, matematikën dhe pajiseshin me njohuri
të tjera shkencore. Shumë nga nxënësit
e Akademisë u dalluan si studimtarë në
fushën arësimit, të kulturës e
të shkencave. Mësimet në Akademinë
e Voskopojës jepeshin greqisht.
Esnafet e qytetit caktonin nga fondet e tyre edhe
bursat e studimit për në akademitë
ose universitetet e vendeve të ndryshme të
Evropës, si në Vjenë, Laipcig, Venedik,
Budapest, Kluzh, me të cilët voskopojarët
kishin lidhje të shpeshta.
Lulëzimi i Voskopojës ngjallte vazhdimisht
lakminë e feudalëve fqinj. Për t'u
mbrojtur nga sulmet e tyre plaçkitëse,
qyteti mbante me shpemzimet e veta një farë
milicie. Njëkohësish voskopojarët kishin
kontraktuar me disa derebej të fuqishëm
që t'u vinin në ndihmë me repartet
e veta, sa herë që qyteti ndodhej në
rrezik. Por edhe vetë derebejte ushqenin qëllime
grabitqare kundrejt qytetit, prandaj voskopojarët
u paguanin shpërblime të mëdha për
të shpëtuar nga sulmet e plaçkitjet
e tyre.
Lulëzimi i Voskopojës ndodhte në
një kohë kur në vendet e ndryshme të
Evropës perëndimore lëvizja iluministe,
e filluar në shekujt e më parshëm arriti
me enciklopedistët frëngj të shek.
XVIII kulmin e vet. Lëvizja kulturale e iluministëve,
e cila lojti një rol të madh përparimtar
pasi përgatiti ideologjikisht revolucionet borgjeze,
pati jehonë edhe në vendet më të
prapambetura të Evropës, duke përfshirë
këtu edhe Shqipërinë. Jehona e ideve
iluministe u duk në radhët e inteligjencës
së Shqipërise së jugut qysh në
fillim të shek. XVIII. Por kjo inteligjencë
e pakët, gjysmë-klerikale, e mbeshtetur
mbi borgjezinë e vogël e të përçarë,
e pazonja që të përmbyste me rrugë
revolucianare rendin feudal-ushtarak dhe të dëbonte
me luftë të armatosur sundimtarin e huaj,
kërkonte zbutjen e regjimit feudal turk. Për
këtë arësye ajo përvehtësoi
në fushën e mendimit filozofik pikëpamjet
dualiste të Dekartit, Malëbranshit, Lokut
e sidomos pikëpamjet e filozofit gjerman Lajbnic,
i cili me përpjekjet e tij për tu pajtuar
besimin me arësyen dhe fenë me shkencën
shprehte tendencën e pajtimit të borgjezisë
me feudalizmin. Kjo lëvizje kulturale u kufizua
vetëm në radhët e Intelegjencës
ortodokse, prandaj këta ranë në kundërshtim
të hapur jo vetëm me sundimtarët turq,
por edhe me Patrikanën ekumenike të Stambollit
si dhe me qëndrën kulturale me reaksionare
të kishës ortodokse, Malin e Shenjtë,
të cilët kërkonin të ruanin metafizikën
dogmatike të kishës mesjetare.
Një nga përhapësit e parë të
ideve iluministe në Shqipëri ishte Method
Antrakiti, grek nga Janina. Ky u dëbua nga Janina
pasi kritikonte filozofinë skolastike aristoteliane
dhe predikonte pikëpamjet e Dekartit e të
Malëbranshit. Antrakiti dha mësime për
disa vjet edhe në Voskopojë (1720-1736).
Një nga nxënësit e Antrakitit ishte
Sevast Leontiadhi, rektor i parë i Akademisë
së Voskopojës ku u shqua si propagandist
i sistemit filozofik të Dekartit e të Malëbranshit.
Një personalitet i shquar që luajti një
rol të rëndësishëm në jetën
kulturale të Shqipërisë, Greqisë
dhe Rumanisë qe prelati i kishës ortodokse
Evgjeni Vullgaris (1716-1806) nga arbëreshët
e Greqisë. Përkrahës i flaktë
i iuministëve bashkëkohëtarë dhe
veçanërisht i pikëpamjeve të
Volterit, Lajbnicit, Volfit, dhe Lokut, Vullgarisi
i përhapi pikëpamjet e tyre me anën
e leksioneve që mbante në kolegjin Marusian
të Janinës. Leksionet e tij lojtën
një rol jo të vogël në përhapjen
e ideve çlirimtare në Ballkan, të
frymës së reformave në kishë e
të kulturës kombëtare. Evgjeni Vullgarisi
është autor i shumë veprave me përmbajtje
filozofike e historike. Ai redaktoi dhe plotësoi
veprën e nxënësit të tij nga Voskopoja,
Kostë Xhehanit, mbi Skëndërbeun, të
shkruar, greqisht në bazë të veprës
së M. Barletit dhe të botuar në Moskë
më 1812.
Një nga nxënësit më të
dalluar të Evgjeni Vullgarisit ishte voskopojari
Theodor Kavalioti (1718-1789). Ky ndoqi me kujdes
leksionet e mësuesit të vet në kolegjin
Marusian të Janinës. Kur u kthye në
Voskopojë u emërua më parë pedagag
dhe më 1748 rektor i "Akademisë së
Re". Edhe Kavalioti u shqua si përkrahës
i ideve iluministe. I pajisur me një kulturë
të gjerë ai u bë udhëheqës
i lëvizjës kulturale jo vetëm të
Voskopojës, por edhe të krahinave të
tjera të Shqipërisë se mesme e të
jugut. Me leksionet mbi filozofinë, logjikën,
matematikën, fizikën e filologjinë,
Kavalioti ngjalli frymën e luftës për
kulturën e re me baza racionaliste kundër
skolastikës mesjetare. Ai shkruante: "Natyra
njërëzore është e prirur drejt
gabimit dhe konfuzionit, shpirti njerëzor arrin
në saktësi si në fushën e spekulacioneve
teorike ashtu edhe në praktikën e çdo
dite vetëm në qoftë se ndihmohet nga
studimi dhe përvehtësimi i diturisë".
Pikëpamjet filozofike të Th. Kavaliotit
kanë qenë shprehur në një varg
veprash, nga të cilat ne sot njohim fare pak,
pasi të tjerat janë zhdukur. Në veprën
e tij "Logjika". Kavalioti del si një
dishepull i zjarrtë i pikëpamjeve filozofike
të Lajbnicit. Dualizmin e Lajbnacit, orvatjen
e tij për të pajtuar besimin me arsyen,
fenë me shkencën, e gjejmë të
pasqyruar edhe te Kavalioti. Ky shkruante: "vetëm
nëpërmjet filozofisë, dualizmi unik
i qenies njerëzore mund të arrijë në
shkallën, e tij më të lartë të
përsosmërisë, dualizëm ky që
na jep mundësi të njohim realitetin e vërtetë
dhe, përsa i përket praktikës së
përditëshme, nuk na lejon të punojmë
në mënyrë të parregulltë".
Por dualizmi i tij në thelb nuk ishte gjë
tjetër veçse një idealizëm objektiv.
Ai pranonte ekzistencën e fuqisë së
mbinatyrëshme, ekzistencën e zotit. Kavalioti
i porosiste nxënësit e tij të ruheshin
nga rrymat e filozofisë materialiste, të
cilat në kohën e tij, po i përhapnin
me sukses materialistët frëng.
Rrethi i ndjekësve të iluministëve
u shtua me nxënësit shqiptarë dhe vllehë
të Shqipërisë që dolën nga
bankat e Akademisë. Është pikërisht
nga ky ambient që u bënë edhe orvatjet
e para për t'i dhënë kishës ortodokse
në Shqipëri një karakter shqiptar.
Vetë Theodor Kavalioti ndërmori për
këtë qëllim, sikurse thuhet, përkthimin
e "Dhiatës së re" shqip. Kavalioti
botoi me 1770 edhe një fjalor tri gjuhësh
(greqisht-arumanisht-shqip).
Por lulëzimi i Voskopojës nuk vazhdoi
shumë kohë. Më 1767 Patrikana e Stambollit
e suprimoi Patrikanën e Ohrit që ishte bërë
një rivale e saj në Ballkan. Dy vjet më
vonë, më 1763, gjatë luftës ruso-turke,
voskopojarët u treguan simpatizantë të
Rusisë dhe përkahën himariotët,
të cilët, po atë vit ngritën krye
kundër sundimtarëve turq. Porta e Lartë
gjeti rastin për të nxitur kundër Voskopojës
derebejtë, të cilët, të pakënaqur
nga vonesa e pagesës së shumave të
kontraktuara me voskopojarët për mbrojten
e qytetit, e sulmuan këtë dhe pas një
rrethimi të shkurtër, e pushtuan, e plaçkitën
dhe e dogjën. Nga kjo ekpeditë shumë
lagje të qytetit u shkretuan, mjaft ndërtesa
publike, me të edhe shtypshkronja, u rrënuan,
me mijra banorë e detyruan të mërgonin.
Edhe "Akademia e Re" pësoi dëme
të mëdha. Voskopoja pësoi një
shkatërrim të dytë e të tretë
më 1772 dhe 1789. Veç këtyre, edhe
Patrikana e Stambollit mori masa kundër Vokopojës
në lëmin e kulturës. Pedagogët
e mëparshëm u dëbuan. Ata u zëvendësuan
nga pedagogë të lidhur pas Patrikanës,
me qëllim që fryma e akademisë t'iu
shërbente interesave helenizuese të saj.
Në njërin nga tekstet e hartuara prej mjeshtër
Dhanilit, përfaqësuesit të rrymës
shoviniste greke-orthodokse, autori i ftonte nxënësit
shqiptarë, vllehë dhe bullgarë të
hiqnin dorë nga "gjuhët e tyre barbare",
dhe të mësonin vetëm greqisht. Pas
këtyre ekspeditave, Voskopoja u rrudh në
një fshat me 400-500 shtëpi dhe Akademia
nuk e vazhdoi më veprimtarinë e vet.
Përpjekjet për shqipërimin e librave
kishtare u vazhduan nga nxënësit ose bashkohësit
e Kavaliotit. Në luftë kundër reaksionit
grek-ortodoks të Patrikanës së Stambollit
që e ndalonte përkthimin e librave kishtare
në gjuhët kombëtare të popullsive
ortodokse, disa klerikë shqiptarë jo vetëm
i përkthyen shqip, por librat e përkthyera
i shkruan në një alfabet të veçantë,
të sajuar posaçërisht,për gjuhën
shqipe që nuk i përngjiste alfabetit grek.
Njëri nga këta ishte peshkopi i Durrësit,
Grigor Durrsaku; ky perktheu në shqip "Dhjatën
e re" (1761). Gjurmët e Grigor Durrsakut
i ndoqi Dhaskal Todhëri (Theodor Haxhi Filipi);
edhe ky përktheu fragmente nga "Dhjata a
re" dhe pjesë të liturgjisë. Veç
kësaj, Dhaskal Todhëri u përpoq të
themelonte një shtypëshkronjë në
Elbasan për të botuar vepra shqip. Por kur,
më 1805, po kthehej nga Venediku së bashku
me materialet e shtypëshkronjës, rrugës,
për në Elbasan, u vra nga njerëz të
panjohur, pa mundur kështu të ngrinte shtypëshkronjën
shqipëtare.
