Vita, si të gjitha vajzat e bujqve
myzeqarë, ishte rritur në mes të pocaqisë
dhe varfërisë. Po jeta ka rrugën e
vet, që e ka filluar kush e di se ku e kush e
di se si, saqë njeriu ngre supet përpara
çudive të saj. Grizarakja ishte zhvilluar
aq mirë, sa që të kujtonte atë
lekoin e bukur të kënetës, që
çel si për mrekulli të botës
mbi ujët e pocaqisur të moçalit.
Shtatin e kishte pak si më të vërvitur
për moshën e saj dhe për kockën
pakëz të shkurtër të femrës
myzeqare. Këmbët e gjata, (ja, tani, atje,
në buzë të qerres, kërcinjtë
e saj të varur jashtë sa nuk mirrnin dhè),
i dukeshin akoma më gjatë nën fustanin
e vjetër, shkurtuar shumë, se shumë
ishte rritur brënda këtij viti të fundit.
Thimkat e gjinjëve të vegjël, si ai
bisku i fasules që ngre kokën e fryn tokën
e ardhur nga vakësia e pranverës, ia kishin
hedhur kraharorin përpjetë. Vetëm kurrizi
i mirrte pak përpara, sikur t'i ishte thyer nga
barra e punëve të shtëpisë. Po
jo, në këtë moshë, s'ka çi
bën puna shtait të një vajze si Vita.
Shpatullat e mbledhura varfërisht e sipër
të futur e të fshehur nën vehte krahërorin
e përhedhur, do të kenë ndonjë
shkak tjetër.
Vita ishte vajza më e madhe e shtëpisë
së Shpiragajve. Si vajza më e rritur në
mes atyre djemve në moshë, ajo ndjente një
lloj drojtje, turpi, për ato shenjat e femrës
që me ditë po i piqeshin e me orë po
i shquheshin. Andaj nisi, një nga një, t'ia
fshehë botës: në fillim, nën qepallat
e gjata, si halë gruri, mbuloi sytë levarashë,
pastaj zgjati fustanin nja dy gisht, për të
fshehur kufíjtë e kofshëve dhe më
vonë, kur pa se s'po ia dilte me të ndrydhur
e me të shtypur të gjoksit që po shpërthente
pa e pyetur atë, përktheu kurrizin përpara
dhe mundi, një farë kohe, t'i bëjë
ballë sulmit të moshës së bukur,
po të paturpshme. Po a e dini? ... Vita sikur
t'i kishte bërë të gjitha këto
për të hequr më tepër sytë
e botës: Qerpikët e ulur përgjysmë
mbi gropëzat e syve, që lëshuan mbi
mollëzat e faqeve një hije të lehtë,
thelluan akoma më tepër gjallërinë
e bebzave të saj të zjarrtë, pothua
ashtu si thellon e nxinë nata grykën e pusit;
teksa kurrizi, përkulur pakëz përpara
e pajtuar aq mirë me sytë e ulur përgjysmë,
i mësoi një të ecur të drojtur,
që mori, me kohë, hijen e nazes.
Gjithë djelmuria e Grizës shkallonte pas
asaj çupe. Duke fshehur bukuritë që
natyra ia kishte falur me të dy duart ajo shtonte
akoma më shumë, pa e ditur, nepsin e çapkënëve
dhe remashëve të fshatit. Por gjer ahere
asnjë s'ia kishte ngritur dot sytë dhe shtatin:
siç duket, qerpikët e Vitës kishin
qëlluar shumë të rëndë.
Çuditej e linte mëndjen vajza me ato çupat
e qytetit: Si bajamet e pranverës edhe ato...
që s'presin sa të çelin lulet e para,
për të ndjellur në gjirin e tyre bletët
që do t'i trazojnë dhe gudulitin!...
Kurse ajo?... Ajo turpërohej edhe nga njerëzit
e shtëpisë, edhe nga vehtja e saj.
Po gjer kur do ta fshihte e ndrydhte kraharorin?...
Ja pse buza e poshtme, shpërveshur posi fiera
e njomë e trëndafilit në pisk të
vapës, po i mirrej atë kohë; ja pse
po i mbusheshin me lot atë orë. Shiu i dendur
që po fshinte qiellin, fushën, rrugën,
thua se donte ta shuante nga bebëzat e vajzës
gjithçka që kishte gëzuar e jetuar
gjer atë ditë, (njëlloj si shuhen nga
dërrasa e zezë, me një të fshirë,
shkronjat e bardha) i bëhej se po ja ndrydhte
akoma më shumë gjirin, zemrën.
Më duket sikur po e marrim kot nëpër
gojë myzeqarkën e vogël. Gjer më
sot asaj s'i kishte rrahur zemra për asnjë
nga djemtë e fshatit...
Po ah!... Kjo drita e bardhë e dashurisë
së parë është posi rrezia e yllit
të ditës: duket në qiell e mbush botën
me dritë edhe pa dalë dielli mirë...
Karvani i qerreve qëndron përpara hanit
të Bishtanakës.
--------------------------------
Përshkrimi i Vitës është nga kurorat
më të bukura që i rri mbi krye romanit
të Jakov Xoxës dhe një nga perlat e
prozës shqiptare. Bukuria fizike dhe varfëria
duket se nuk kanë asnjë lidhje me njëra
tjetrën. Kontrasti ndërmjet shëmtisë
së karvanit me lecka dhe pamjes së mjerë
të familjes së Shpiragajve, vjen e bëhet
më i fuqishëm pas çdo metafore e
krahasimi, me të cilat shkrimtari përshkruan
pamjen e jashtme të Vitës. Bukuria fizike
lidhet me pjesën më të bukur të
vajzërisë me virgjinitetin dhe pastërtinë
e botës shpirtërore, me turpin e natyrshëm,
por dhe të vetëdijshëm të kësaj
vajze fshati. Drita e bardhë e dashurisë
nuk pyet për errësirën e fatit nënvizon
në fund shkrimtari, paçka se lexuesi parandjen
për Vitën si çastet e ëmbla
dhe ato të hidhurat.
---------------------------------------------------
