I
Nga Korça bumbullon. Currila shiu
Rrjedhin prej mushamas mbi krena e shtroje.
Pështillen, struken gjindja ndër mbuloje:
nji lamsh ku qelben recka e mish njeriu.
Mbramje, Dikush përbri qet gjak për goje.
Këndon lehtas matanë nji fmi arixhiu.
Ky grindet për pakë uj qi shoku i piu;
ai shan se i vodhën bukën. Hyn nji roje.
Shkopinj e shkelma. Britma. Fryn bilbili.
Pushim. E dergjet lodhja, pran secili,
e flen kush mundet për at natë me fjetë.
Si lazaret rënkon e fshan baraka.
Nesër të gjithë i pret kanali, brraka,
veç atyre qi i pret nji vorr i shkretë.
------------------------------------------------------
Koment
Në këtë sonet mjedisi i përgjithshëm
i barakës ku banojnë të burgosurit.
Detajet e zgjedhura nga poeti na ndihmojnë për
të pasur një tablo të qartë e
të gjallë të këtij kampi të
shfarosjes. "Ndër baraka, shkruan poeti,
rrojshin së bashku ordinerë dhe politikë.
Vjedhjet ishin të shpeshta, të bame prej
ordinerëve, të cilët nxiteshin nga
rojet që të vidhshin politikanët. Po
t'ankoheshe, ndëshkimin e kishe ti dhe jo vjedhësi,
mjaftonte që ky të mohonte fajin. Mentaliteti
i rojeve ishte ky: Politikanët janë përfaqësues
të klasës kapitaliste-borgjeze, kurse ordinerët
janë "proletarë". Puna kishte
mbërrit deri n'at pikë sa njeriu të
flente me trastën e bukës nën kokë".
IX
Ditën asht vallja, natën sarabanda
Se rraskapitesh ditën, natën flen?
Nuk thom për morrin, qi për trup e gjen
(u msuem me të) si miza dheu ndër banda.
E zgjohesh trembshëm… Ndien a vesh t'rren?
Këlthitje, t'çjerruna, rënkime t'randa…
Torturohen tash shokët te komanda,
e radha jote nesër ka me qenë.
E ç'nuk na bajshin! Na rrihnin me tel;
lakuriq, e mandej n'ujna handraku
na zhyteshin, trupin plagë n'currila gjaku.
E na lidhnin me fill prej telefoni
Për shtylla aty pranë krahanuer e bel
Që t'na pështynte nesrjet divizioni.
------------------------------------------------------
Koment
Natën rojat torturonin me ndihmën e disa
të burgosurve, të cilët morën
emrin "brigata e zezë". Të burgosurit
merreshin nga shtrati dhe dërgoheshin në
komandë (ose në një vend tjetër
mbas telave, por edhe brenda telave) dhe aty torturoheshin
mizorisht. Mbas torturës shpesh vinte veçimi.
Disa herë veçimin e bënin për
të dhënë shembull brenda kampit.
XIII
N'infermierin e kampit, nji kasolle
Anash rrethue me hasër, nalt me kashtë,
dergjen ndër qelbësina pesë a gjashtë;
njiqind, dyqind i ka gjithmonë okolle.
Pushim ankojnë. Por vjen rreshteri i vrazhdë
Dhe krisin hujt e çizmet n'ato golla
Jetë s'përçundun ngelun veç
gëzholle
E shpesh me shkelma i qet nga shtrati, jashtë.
E vdesin fatkëqijt aty te praku
Vdesin e hendeqeve ndër baraka gjaku,
vdesin nën shtrat ku mshehen për me vdekë.
Vdesin tue pritun bukën, ndër gjiriza
Tue ba nevojën, vdesin posi miza,
dhe si coftina i kallin ndër hendekë.
------------------------------------------------------
Koment
Për të kuptuar mirë ferrin e kësaj
infermierie, vlen të lexohet shënimi i vetë
poetit: "Infermieria e kampit ishte tepër
e pakët për me përballue nevojat. Ndonjëherë,
ndër rasa më të randa, dhe mbi insistimin
e mjekëve, disa të burgosun u dërguan
nga infermieria në spitalin e Korçës.
Unë qeshë njeni prej tyre, "Rreshteri
i vrazhdë" asht rreshteri Hito i burgut
te Durrësit, më famëkeqi ndër
të tjerët. Një tjetër nga ata
që kryen tortura me zell të madh asht polici
Skënder Xh, i burgut të Korçës.
Kam dëshmue vetë torturën që ky
i ka ba një të riut korçar bash në
infermierin e kampit.
XXIV
Ajo na mbajti gjallë. Si luleferrë
Nga rrota e qerres shkelun rrafsh me tokën,
por qi nuk shtrohet për me vdekë e kokën
nesërjet diellit plot uzdajë i pjerrë,
ashtun nën rrotën, që për ne
që mokën
me shpirt ndër dhambë duruem na kët
skëterrë,
lirin e andrruem te nata e bame sterrë,
e zemrat tona për atë flamur rrokën.
Se nuk dyshuem na kur qi shpejt a vonë
Nga tiranija e randë atdheu do t'shkundesh,
dhe si nji perlë e nxjerrun thellë prej
fundesh
ma e bukur do t'shkëlqente besa jonë.
Vuej por qëndro! Marr zemër te burrnija!
E vdis tue brohoritun: Rroftë Shqipnija!
------------------------------------------------------
Koment
Ideali i pamposhtur i lirisë këtë herë,
ashtu siç ka ndodhur mijëra herë
në histori, bën edhe këtë radhë
mrekullinë e triumfit të jetës mbi
vdekjen, të së vërtetës mbi gënjeshtrën,
të dritës mbi terrin. Është pikërisht
për këtë, që ky sonet i fundit,
dallon kaq shumq nga gjithë të tjerët.
