Dara qe një njeri i gjithanshëm.
Ai dha ndihmesa në fusha të ndryshme si:
drejtësi, filozofi, arkeologji, gjuhësi,
histori, kritikë, po kryesisht shkëlqeu
si poet. Në letërsinë tonë ai
ka hyrë me "Këngën e spasme të
Balës", të cilën me modesti e
paraqet si të popullit, po që, për
nga fryma aktuale, uniteti i brendshëm e tiparet
e stilit, si dhe romantika që e përshkron
duket që është fryt i talentit të
Darës. Vepra shoqërohet nga një parathënie
e një pasthënie, ku autori, shpreh synimet
e veta patriotike, duke hedhur zërin e kushtrimit
për shqiptarët. Poema doli në dritë
më 1906 si libër më vete, pasi ishte
botuar pjesë-pjesë në shtypin arbëresh.
Aty trajtohen probleme aktuale të kohës,
duke iu drejtuar së kaluarës historike,
kohës së Skënderbeut. Fryma aktuale
është edhe më e ndjeshme sesa në
veprat e De Radës.
Vepra ka në bazë dy ide qëndrore: njëra
ngjan me idenë e shprehur nga De rada te "Këngët
e Milosaos" se nuk mund të ketë lumturi
vetjake kur vuan atdheu, dhe ideja tjetër është
se atdheu mund të çlirohet vetëm
me luftë të armatosur. Ideja e parë
shtjellohet nëpërmjet linjës së
dashurisë. Së dytës i kushtohet një
linjë e veçantë me tablo të
gjalla nga betejat e shqiptarëve me osmanët.
Ide të tjera që rrezaton ideja qendrore,
janë ideja e domosdoshmërisë së
një udhëheqjeje të fortë dhe ideja
e bashkimit të shqiptarëve, ideja e vitalitetit
të kombit, e virtyteve të larta që
e dallojnë atë, ideja e luftës për
ta ruajtur të pastër, duke e mbrojtur nga
rreziku i asimilimit prej kombeve të tjera.
Këtë tematikë dhe problematikë,
këto ide i patëm ndeshur edhe te De Rada.
Elementi i ri që sjell në këtë
drejtim Dara është forcimi i frymës
aktuale, e cila jepet në mënyrë shumë
më të drejtpërdrejtë sesa te De
Rada në pjesët lirike, kryesisht rritja
e frymës luftarake e karakterit aktiv militues.
Ndonëse pasqyron në poemën e vet edhe
tragjizmin e luftës së pabarabartë
të shqiptarëve me një fuqi të
madhe ushtarake si Turqia, përmes përshkrimit
të tablove rrënqethëse të betejave
dhe fati tragjik të herojve kryesorë, poeti
e vë theksin te qëndresa e madhërishme
e atdheut, te fitorja. Heroikja këtu jepet nëpërmjet
tablove të betejave të cilat kanë edhe
bazë objektive historike , si beteja e Beratit,
dhe ajo e Valkalit. Dhe mbirja simbolike e pemëve
në fund të veprës mund të kuptohet
si pohim i një vitaliteti të pashtershëm,
vitalitetit të një populli në luftë
të përhershme me ata që duan ta shuajnë.
Dara shpreh dhe tragjedinë e arbëreshëve
të mërguar jashtë atdheut duke i dhënë
letërsisë sonë përmes figurës
së plakut Balë një tip të ri,
tipin e arbëreshit të mërguar në
dhè të huaj. Idetë e veta patriotike
autori i ka mishëruar te personazhet kryesore,
Niku dhe Pali, te personazhet e Balës dhe të
Darës si dhe te Skënderbeu, i cili, megjithëse
personazh episodik, luan një rol të veçantë
në poemë. Niku dhe pali janë heronj
të frymëzuar nga folklori, që kanë
marrë veçoritë e heronjve romatikë
atdhetarë. Që të dy janë trima
dhe patriotë. Kështu, Niku i thotë
Darës me vendosmëri:
Sa shpalosur në er' mbi kodrat
Të valoj' flamur i Arbrit
Gjersa n'vesht e mi të mbrijë
Hingëllima e kuajve t'huaj,
t'i o pris i moçëm luftrash
k'tu t'vendosur do më gjesh.
Pa asnjë ngurrim (dhe këtu paraqitet më
i vendosur në krahasim me Milosaon e De Radës)
ai flijon lumturinë e vet familjare për
hir të atdheut. Kurse në prag të vdekjes,
gëzimi për fitoren ia shuan dhëmbjen
për rininë që po i këputet në
lulëzim e sipër. Trimëria dhe patriotizmi
i Palit shkëlqejnë në betejën
e Valkalit, ku ai futet thellë në prapavijat
e armikut dhe bie vetëm pasi ka arritur të
zmbrapsë turqit. Ato shkëlqejnë veçanërisht
në amanetin kuptimplotë që ai i lë
Darës duke kërkuar që armët e
tij të varen në një pemë dhe të
vazhdojnë t'u kallin tmerrin osmanëve.
Të dy heronjtë kanë veçori që
i dallojnë. Niku del më i plotë si
personazh. Ai është i ndjeshëm dhe
ëndërrimtar, poet dhe këngëtar
i talentuar, fizikisht i pashëm, i aftë
për një dashuri të madhe e të
thellë, siç e shohim në marëdhënie
me Marën, krenar dhe gjaknxehtë. Po aq krenar
dhe gjaknxehtë është edhe Pali, tek
i cili deri diku shfaqet sedra klasore e feudalit.
Kjo ndjenjë e fundit gjen shprehje në qëndrimin
e tij përbuzës ndaj Nikut, të cilin
e fyen rëndë, duke e quajtur "zot i
dy zallishteve", "ushtarth ballukedredhur".
Këto dy personazhe i plotëson Bala që
nuk është vetëm zëdhënës
i autorit, po ka edhe një jetë të vetën.
Në luftë ai është i pamëshirshëm
me armiqtë, po pas betejës është
plot ndjenja të buta njerëzore. Qëllimi
patriotik i poetit shprehet edhe te figura e luftëtarit
Darë, i cili e qorton Nik Petën, që
kërkon të martohet me një të huaj.
Ideali atdhetar i Darës spikat veçanërisht
tek figura e Skënderbeut. Heroi përshkruhet
kryesisht si prijës ushtarak, strateg e luftëtar,
prandaj vendoset në skena të tilla që
i bëjnë të dalin në dritë
më qartë këto anë të figurës
së tij; në këshillin e luftës
dhe në betejë. Gjithashtu, ai zbulohet në
marrëdhënie me të tjerët, duke
theksuar ndikimin e fjlaëve dhe veprimeve të
tij mbi këta të fundit. Skënderbeu
i Darës del njeri më tepër i veprimit
sesa i fjalës, vigjilent e largpamës (porosia
që i jep Balës për të kontrolluar
rojet, qëndrimi i tij ndaj plakur Harun, të
cilin nuk e lë të ikë menjëherë,
duke dyshuar për ndonjë pabesi nga ana e
tij, po ia dorëzon Pal Golemit që ta ruajë,
fjalët që i thotë Nikut kur e lejon
të shkojë për të çliruar
Marën); që di të falë edhe gabime
kur e kërkon e mira e atdheut (skena me Moisiun).
Në luftë me armiqtë ai është
i rreptë dhe i tmerrshëm, kurse në
marrëdhëniet me ushtarët i dashur dhe
i kujdesshëm. Dara nënvizon autoritetin
e e madh të Skënderbeut përmes një
skene kuptimplotë (që ka analogji me një
skenë të ngjashme te "Skënderbeu
i pafat" i De Radës, po, megjithatë
është origjinale): mjafton një vështrim
i tij që t'i bëjë të ndahen të
turpëruar Nikun e Palin, kur po nisnin dyluftimin
për shkak të Marës; nënvizon dashurinë
e ushtarëve për heroin, dashuri e cila është
aq e madhe, sa i bën që edhe mendimet e
fundit para vdekjes t'ia drejtojnë atij. Megjithëse
Dara nuk thellohet në botën shpirtërore
të heroit, Skënderbeu i tij është
i gjallë si karakter dhe, ndoshta, më i
afërt me realitetin historik sesa paraqitet në
veprat e rilindësve të tjerë. Te Mara
megjithëse e paraqet si të huaj. Dara ka
mishëruar disa nga cilësitë e gruas
shqiptare. Ajo është e bukur, e urtë,
e mençur, e zjarrtë dhe e qëndrueshme
në dashurinë e saj. Ajo shquhet për
trimëri të rrallë, çka shfaqet
në kohën kur, e dorëzuar te Ballbani
nga i ati i pabesë, mbrohet nga turqit me thikë
në dorë. Poeti jep edhe një portret
kolektiv të grave shqiptare, të cilat "tisi
i nderit i mbështjell…/kanë si dasëm
luftrat/andej syresh lindin trima."
Personazhet negative janë vizituar me vija të
lehta, po shprehëse. Kauri Balës është
njeriu që, për të kënaqur lakmitë,
shkel edhe mbi dashurinë prindërore; ai
është njeri i pabesë që të
vret pas shpine.
Dara i jep personazhet kryesisht përmes veprimit
dhe herë pas here përmes zbulimit të
portretit të tyre fizik, siç është
rasti i Nikut ose i Marës. Ndikimi i poezisë
popullore, e cila është burim i pashtershëm
për autorët arbëreshë, në
këtë vepër është shumë
i madh. Dara merr nga poezia popullore heronjtë
kryesorë, Nik Petën dhe Pal Golemin, mjaft
veçori të figurës së Skënderbeut
dhe asaj të Ballabanit, ndërthur në
veprën e vet shumë motive nga poezia popullore
arbëreshe, si ndarja e dy të dashurëve,
që të kujton legjendën e Kostandinit
të vogël; motivi i rrëmbilit të
vajzës nga "qeni turk"; motivi i shkëmbimit
të unazës midis bashkëshortëve,
kur burri niset për luftë ose vritet; motivi
i vjehrrës që e qorton nusen për parandjenjat
e saj të këqija; motivi i amanetit të
trimit që e shoqja të martohet; motivi i
vdekjes së përnjëherëshme të
njerëzve shumë të afërt; motivi
i mbirjes së një peme mbi varr. Po tërë
këtyre motiveve ai u jep një formë
origjinale, duke i lidhur ngushtë me idetë
e veprës dhe duke plotësuar e forcuar ato
tipare që u jep folklori heronjve të vet.
Pra, në thelb, Dara mori thjeshtësinë
dhe frymën e thellë patriotike të poezisë
popullore arbëreshe. Në formë ai merr
vargun karakteristik trokaik pa rimë larminë
ritmike, figuracionin e gjallë, stilin, muzikalitetin
e rallë që të tërheq dhe, nganjëherë,
vargje të tëra.
Dara është një poet piktor në
veprën e të cilit shkrihen muzikaliteti
me ngjyrat e gjalla. Ai shquhet si në përshkrimin
e tablove të ashpra të betejave, ashtu edhe
në vizatimin e skenave lirike. Mjeshtërisë
së poetit i shërben figuracioni i pasur
dhe konkret.
Dara dallohet në përdorimin e antitezave,
krahasimeve, metaforave, epiteteve, E fuqishme është
antiteza e këngës së dytë midis
trimave të Skënderbeut, që gëzojnë
pranë zjarrit, dhe Moisi Golemit, që rri
mënjanë, "Te hija e lisit të helmit".
Me një antitezë tronditëse flitet për
trimat e rënë në sheshin e betejës.
Krahasimet e poetit dallohen nga forca përshkruese
dhe nga njomësia e ndjenjave, kurse epitetet-kompozita
janë konçize. Me një epitet të
vetëm, ai shpreh një karakter të tërë.
Kështu, p.sh., Moisiu është "ballëfshehur",
Vrana Konti "zemër e krah lisi" etj.
Si të gjithë romantikët, Dara ka një
ndjenjë të thellë për natyrën,
të cilën e përdor si element të
gjallë, që shoqëron veprimin dhe ndalet
në anët e saj më të të ashpra
e më të rrepta, që përputhen me
madhështinë tragjike të epokës
së përshkruar. Ndikimi i poezisë antike
dhe i poemave kalorsiake, nga një anë e
kanë disiplinuar vrullin e poetit romantik, dhe,
nga ana tjetër, kanë sjellë në
vepër edhe disa shenja të veçanta
në ndërtimin e saj dhe në figuracion.
Në këtë poemë, në krahasim
me veprat e mëparshme të letërsisë
arbëreshe, janë rritur fryma luftarake dhe
ajo aktuale në pasqyrimin e epokës së
Skënderbeut, ngjyra historike, epizmi dhe uniteti
i veprimit. Ky unitet është i dukshëm
edhe pse vetë poeti, për ta paraqitur veprën
si popullore, mistifikim i zakonshëm ky romantik,
përpiqet që të krijojë me disa
shënime iluzionin e copëtimit.
Në krahasim me De Radën, Dara është
më i ekuilibruar, ndonëse di të shprehë
tallazet e pasioneve, sepse ka një përfytyrim
më real për botën dhe jetën.
"Kënga e sprasme e Balës", në
të cilën poeti derdh tërë diturinë
e frymëzimin e vet, mbetet një nga veprat
më të mira të letërsisë shqiptare
Pas Jeronim De Radës, Gavril Dara i Riu mbetet
poeti më i shquar arbëresh. Vepra e vetme
në shqip që na ka arritur prej tij, "Kënga
e sprasme e Balës" është një
ndër kryeveprat e letërsisë sonë.
Duke ndjekur hap pas hapi lëvizjen tonë
kombëtare, Dara e mbështeti atë fuqmisht.
Ashtu si De Rada, edhe Dara temën e poemës
së vet e mori nga e kaluara e lavdishme e popullit
tonë , e ngriti në art këtë epokë,
duke e bërë shprehëse të ideve
patriotike, për t'i shërbyer sa më
mirë tokës mëmë dhe vëllezërve
të tij të përtejdetit.
Dara është mjeshtër i madh i artit
të fjalës. Vepra e tij shquhet për
pasuri mjetesh artistike, për gjuhë të
gjallë e të bukur e mbi, të gjitha,
për mbështetjen e gjerë e të gjithanshme
në folklorin arbëresh.
