Ky realitet historik, plot trazira
e shqetësime u pasyrua me forcë të
madhe goditëse në komeditë e shkëlqyera
të Aristofanit. Sulmet e tij kundër shoqërisë
së kohës nuk duhen marrë si sulme kundër
rendit demokratik. Autori demaskon me satirën
e tij të fuqishme përfaqësuesit e padenjë
të këtij rendi që fshihen pas parullave
demokratike; këta janë nënpunësit
e pandërgjegjshëm që grabisin arkën
e shtetit, demagogët(2) që shfrytëzojnë
besimin e popullit, oratorët e shitur, filozofët
llafazanë që merren me gjëra pa vlerë
dhe me teoritë e tyre edukojnë keq rininë.
Duke u nisur nga këto vrojtime që nxjerr
nga realiteti i kohës së tij, Aristofani
kujton me nostalgji kohët e dikurshme të
virtytit e të heroizmit, kur qytetarët luftonin
me vetmohim për të mbrojtur atdheun nga
sulmet e hordhive të huaja që vinin diku
larg nga Azia.
Degjenerimin moral të shoqërisë poeti
e gjen me shumë në qytetin grek, ku vërtitet
turma e parazitëve, mashtruesëve, demagogëve
që orvaten të tërheqin pas vetes për
qëllimet e tyre politike njerëzit naïvë
ose edhe të tjerë që kërkojnë
të nxjerrin ndonjë përfitim nga rrethanat
që u krijohen.
Problemi i edukimit të rinisë me normat
e moralit të shëndoshë tradicional
zë vend të dukeshëm në komendinë.
"Retë", një nga veprat më
të bukura të Aristofanit. Fshatari Strepsiad,
i shkatërruar ekomomikisht nga i biri, i edukuar
keq prej së ëmës, shkon në "mendimtoren"
e filozofit sokrat për të mësuar artin
e gënjeshtrës. Fillon mësimi: plaku
kërkon të mësojë mënyrën
si të mos të paguajë borxhet; por,
meqë s'i hyn asgjë në kokë, e
dëbojnë nga "mendimtorja". Dërgon
atëherë të birin, i cili përvetëson
mirë dhe me lehtësi të gjitha mësimet.
Kthehet në shtëpi, i aftë tanimë
të përcjellë duarbosh të gjithë
ata që i trokasin në derë për
t'i kërkuar borxhet. Por i biri duke menduar
se arsyeja qëndron gjithnjë në anën
e tij, arrin deri atje sa të rrahë të
atin dhe të kërcënojë të
ëmën. Strepsiadi i zhgënjyer nga kjo
lloj edukate e të birit, me kurrizin që
i dhemb ende nga dajaku, shkon dhe i ve zjarrin "mendimtores"
së mallkuar.
Komedia "Retë" është e pasur
në personazhe e situata komike, të përshkruara
nga një ironi e hollë qesëndisëse.
Vetë titulli i komedisë priret të tregojë
se doktrina filozofike e Sokratit u ngjan reve, që
e ndryshojnë formën sipas erërave që
fryjnë.
Një çështje e mprehtë që
shqetëson Aristofanin është ajo e luftës
dhe e paqes, që e ka trajtuar në komedinë
e tij "Kalorësit", "Aharnianët".
"Lisistrata" dhe "Paqja". Në
to është vënë në shenjë
të goditjes së tij satirike lufta e gjatë
dhe e kobshme për hegjemoni midis qyteteve shtete
greke, Lufta e Peloponezit. Në ndonjerën
prej tyre ("Kalorësit") autori madje,
vë në një pozitë komike edhe Demosin
(popullin), i cili, i rrjedhur paksa nga trutë,
hiqet për hunde nga demagogë të tillë
si Paflagoni, që me genjeshtra dhe lajka, orvatet
të nxjerrë fitime për vehte.
Në komedinë "Paqja" tregohet se
si fshatari Trigje i dëshiruar për paqe,
hipën në një lloj brumbulli shumë
të madh dhe shkon në qiell për të
liruar Paqen (Irenën), që luftëzënësit
e kishin mbyllur në një guvë. Me ardhjen
e paqes në tokë, jeta fillon të çelet;
fshatarët, pjesa më e dëmtuar nga pasojat
e luftës, nisin punën e tyre në arat
e braktisura për kaq vjet me rradhë, dhe
gëzojnë të mirat e prodhimeve që
nxjerrin me djersë e mund. Kohës së
tij, të mbarsur me luftra të vazhdueshme,
Aristofani u kundërve kohët e para kur gjindja
jetonte e qetë, secili shikonte punën e
tij, nderonte dhe jetonte në harmoni me të
tjerët. Komedinë e përshkon ndjenja
e një malli të ëmbël për
qetësinë fshatarake dhe gëzimin e punës
paqësore, të cilat në kohën e
tij i ka përpirë në vorbullën
e saj ligësia:
Kujtoni ato kohë, o miq,
Kur paqja u falte begatinë,
Ato kepele varg me fiq,
Mushtin e ëmbël dhe mirsinë,
Lëndinëzën e lulëzuar,
Me vjollcat plot anës rrëkesë,
Ato ullinjtë e bekuar…
Në qendër të vëmendjes së
komediografit të madh janë gjithnjë
problemet politike. Ai shpërthen me një
furi të pashembullt kundër gjithë shkaktarëve
të luftës së Peloponezit, ku përplaseshin
interesat e klasave sunduese të Spartës
dhe Athinës. Shkaktarët kryesore të
luftës për Aristofanin ishin demagogët
që qëndronin në krye të partive
politike, ku kishin arritur me dinakëritë
e premtimet e bukura që i bënin popullit.
Një nga këta kundër të cilit autori
shfryn mllefin e tij satirik, është Kleoni,
udhëheqësi i partisë radikale në
Athinë. Te Kleoni, Aristofani sheh në rradhë
të parë luftënxitësin dhe mbrojtësin
e flaktë të prirjeve hegjemoniste të
Athinës në rivalitet me Spartën. Në
këtë vështrim e ka paraqitur autori
Kleonin në komedinë e tij, "Kalorësit",
"Grenzat" etj. Në "Kalorësit"
tehun e satirës së tij Aristofani e drejton
edhe kundër parlamentit të Athinës
për paaftësi në drejtimin e jetës
së vendit, për prirje luftënxitëse,
duke u bërë kështu vegël, në
duart e demagogëve. Me ngjyra të karikaturës
dhe të groteskut e ka paraqitur poeti parlamentin
edhe në komedinë "Aharnianët"
dhe sidomos te "Gratë në parlament".
Meqënëse burrat u treguan të paaftë
të drejtojnë jetën e vendit, këtë
radhë janë gratë që marrin fuqinë
në parlament dhe bëjnë reforma që
synojnë të zhdukin dallimet sociale dhe
t'u vinë në ndihmë të varfërve.
Por edhe këto reforma, të paraqitura në
vepër me situata dhe efekte komike, mbetën
në rrafshin e një ëndrre të bukur,
se nuk zgjidhen asgjë. Gjendja mbeti po ajo që
qe.
Aristofani është një komediograf thellësisht
realist, por shpesh mban dhe qëndim romantik,
ëndërrues për të gjetur zgjidhje
qoftë dhe në fantazi apo në mënyrë
utopike(3),
Për tërë ato probleme që e shqetësojnë
lidhur me fatin e shoqërisë njerëzore,
për tërë ato probleme që e shqetësojnë
lidhur me fatin e shoqërisë njerëzore.
Në këtë frymë ka shkruar komeditë
"Gratë në parlament", "Zogjtë",
"Pluti".
Në komedinë "Zogjtë" dy qytetarë
athinas, shkojnë të ndërtojnë
një qytet midis qiellit dhe tokës për
të jetuar në mes të zogjve që
bëjnë jetë të qetë të
shkujdesur. Poeti në këtë vepër
është futur i tëri në botën
e fantazisë, përmes së cilës ai
vë në lojë një realitet konkret,
Athinën dhe qytetarët e saj, disa prej të
cilëve vrapojnë për në qytetin
e ri për të ngatërruar e për të
nxjerrë fitime.
Problemin e mprehtë shoqëror të ndarjes
së padrejtë të pasurisë dhe të
kontrasit midis të pasurve dhe të varfërve,
Aristofani e ka trajtuar në komedinë "Pluti".
Fshatari i varfër , Kremili, e shpie perëndinë
e pasurisë Plutin, që ishte i verbër
, te Askelepi, perëndia e shëndetit, i cili
e shëron dhe i sjell pamjen. Pluti tani i sheh
gabimet e rënda që kishte bërë
dhe premton se këtej e tutje do të shkojë
vetëm te njerëzit e mirë, punëtorë
e të virtytshëm,
Zgjidhja utopike e problemit nuk e ka penguar Aristofanin
të shohë veset dhe anët e errëta
të shoqërisë së kohës, prirjen
për t'u pasuruar me çdo lloj mënyre,
pa marrë parasysh dëmin dhe të këqijat
që ju shkaktojnë të tjerëve.
Aristofani, që për dyzet vjet me radhë
dha me veprat e tij një pasqyrë të
gjallë të jetës politike, shoqërore
e ideologjike të Athinës midis shekullit
V dhe IV para erës së re, është
komediografi më i madh i antikitetit dhe një
nga më të mëdhenjtë e të
gjitha kohëve. Arti i tij shkëlqen nga fantazia
e jashtëzakonshme në krijimin e situatave
komike të trashura të karakterit të
tyre deri në hiperbolë. Përdorimi i
subjekteve dhe i situatave përrallore fantastike
i ka dhënë dorë poetit që të
verë në lojë e të satirizoje më
me forcë, për të gjetur rrugëdalje
të papritura me efekte komike.
Në komedinë e Aristofanit spikatin shpesh
nota të theksuara të një lirizmi të
hollë, dashuria për të bukurën,
nostalgjia për natyrën e virgjër e
të pamolepsur nga prapësite, për gëzimin
e punës së bujkut, kontrasti midis realitetit
dhe ëndrrës, midis asaj që është
dhe asaj që duhet të jetë.(4)
