Në kohë të vjetra ilirët
përbënin një nga popullsitë më
të mëdha të Evropës. Ata shtriheshin
në një trevë të hapët, që
kishte në veri si kufi Danubin dhe shkonte në
jugë deri në kufitë e Greqisë
antike, në gjirin e Ambrakisë. Në perëndim
kufiri i natyror i tyre ishte Adriatiku, kurse në
lindje Morava, Vardari, dhe vargu i maleve Varnos
i ndante ata afërsisht nga thrakët e maqedonët.
Ilirë, thrakë, e maqedonë duket se
ishin të afërt midis tyre. Në brezat
kufitarë ku ata jetonin pranë dhe të
përzier me njëri tjetrin dalloheshin me
vështirësi. Nuk janë të ralla
rastet kur autorët antikë ngatërrojnë
karakterin etnik të fiseve të tilla. Sipas
të dhënave të autorëve të
vjetër fiset kryesore ilire ishin shpërndarë
ne këtë mënyrë: Në Slloveni,
Kroaci, Dalmaci. Bosnjë e Herçegovinë
banonin japodët, liburnët, dalmatët,
desidiatët, ardianët dhe fise të tjera
të vogla; në kosovë, dardanët;
në luginën e Drinit të Zi, penestët;
në atë të lumit Vardar, paionët;
në Mal të Zi, dokleatët; në rrethet
e liqenit të Shkodrës e deri thellë
në malsinë e veriut, labeatët; në
grykën e Drinit, abrejt; ne Breg të Matjes,
parthinët: në malsinë e Lezhës,
në Mirditë dhe në krahinën e sotme
të Matit, pirustët. Një ndër fiset
më të fuqishme të Ilirisë jugore
taulantët, zinin krahinat bregdetare midis lumenjve
Mat e Vjosë. Në lindje të tyre, në
rrethet e Krujës ishin albanët në luginën
e mesme të Shkumbinit, në Mokër e çërmënikë,
kandavët; në fushën e Korçës
e të Devollit deri tek liqejt Lynkestë (liqejt
e Ohrit e Prespës), enkelejtë; në lindje
të tyre, përtej liqejve, lynkestët
dhe më në jugë, eordejtë. Në
krahinat malore të Gorës, Oparit e Skraparit.
dasaretët; midis Vjosës dhe Osumit, në
krahinën e trës së sotme, atintanët;
në luginën e Shushicës, amantët.
Në jug të Vjosës dhe përtej maleve
të Kudhësit e Llogarasë banonin fiset
ilire të Epirit. Midis tyre më të përmendurit
janë kaonët, që zinin krahinat bregdetare
të Jonit verior, thesprotët që banonin
në Çamërinë e sotme dhe molosët,
në jug të Vjosës së sipërme
dhe në fushën pjrellore të Janinës,
të quajtur atëhere fusha e Heliopisë.
Në jug të tyre banonin disa fise greke të
përziera me ato ilire, kurse fise ilire shtriheshin
në grupe të veçuara edhe përtej
kufijve të Greqisë antike në Akarnani
e Etoli. Ishulli i Korfuzit banohej gjithashtu nga
ilirë. Disa dijetarë, duke u nisur nga elemente
të shkëputura kulture që janë
përhapur më vonë në Epir dhe nga
gjuha greke e monumenteve epigrafike të Epirit
kanë shprehur mendimin se banorët e kësaj
krahine ishin grekë. Ky mendim është
në kundërshtim me dëshmitë e historianëve
dhe gjeografëve antikë dhe me rezultatet
e studimeve të sotme gjuhësore dhe arkeologjike.
Emri Epir (Epeiroe, që do të thotë
stere ose tokë kontinentale, është
një shprehje gjeografike me të cilën
banorët grekë të ishujve të Jonit,
duke u nisur nga pozita e tyre ishullore, kanë
quajtur krahinat përballë tyre. Më
vonë ky emër u përhap edhe mbi krahinat
e brendëshme që banoheshin nga e njëjta
popullsi dhe që e përmblodh pastaj në
njësitë e ndryshme politike që u krijuan
në Epir. Vetë Tuqiditi i quan banorët
e Epirit barbarë, shprehje me të cilën
grekët quanin gjithë ato popullsi që
nuk ishin greke, ndërsa një bashkëkohës
i tij, gjeografi Efori nga Kama, në përshkrimin
e Greqisë, si kufij veriorë të saj
shënon Akarnaninë, duke lënë jashtë
botës greke krahinat e Epirit. Në Epir janë
gjetur me shumicë emra personash, fisesh dhe
emra gjeografikë me prejardhje ilire. Kështu
p.sh. emra personash: Dastidi, Anyla, Tarypi:. emra
fisesh: kaonët, molosët, prasaibët;
emra gjeografikë: mali Tamnar, mali Asnau, lumi
Thyam, etj. Edhe gjetjet arkeologjike, megjithëse
të pakta, faktohen me traditën e shkruar
të lashtë dhe me të dhënat gjuhësore.
Zbulimet arkeologjike të bëra kohët
e fundit në tumulat e fushës së Dropullit
kanë treguar qartë origjinën ilire
të banorëve të kësaj krahine.
Përhapja e kulturës dhe e gjuhës greke
në Epir janë fenomene të vona. Ato
fillojnë pas themelimit të kolonive në
bregun e Ilirisë dhe zgjerohen më tepër
në kohën e mëpastajme sidomos në
kohën helenistike, kur kultura dhe gjuha greke
u përhap ku më shumë e ku më pak
në krahina të gjera të botës antike
duke përfshirë këtu edhe Epirin e krahina
të tjera të Ilirisë. Sipas të
dhënave epigrafike greqishtja e përdorur
në Epir është e dialektit dorik, gjë
që provon, hyrjen e vonë të saj këtu
nëpërmjet kolonive dorike të Jonit.Me
përhapjen e kulturës dhe të gjuhës
greke, fytyra e Epirit të lashtë ngryshoi
deri diku nga pikëpamja kulturale, por kjo nuk
solli ndryshime në përbërjen etnike
të popullsisë.
